1989: verhalen over de omwenteling

Cinematek en Goethe-Institut Brüssel presenteren een filmreeks ter gelegenheid van het 30-jarig jubileum van de val van de Muur.

“Aus Liebe zum Volk”, een essayfilm van Eyal Sivan en Audrey Maurion uit 2004, gaat over de heer B., een Stasi-officier. Aan het einde van de herfst van 1989 merkt hij dat zijn macht ten einde loopt. Het systeem dat hij uit alle macht heeft beschermd stort ineen. “Daarin ligt de paradox van de DDR”, zegt Eyal Sivan in een interview. “Men controleerde alles, men zag alles, maar dat de Wende kwam, daarvoor was men blind.”

De filmmaker werpt een vraag op die ver boven de paradoxale blindheid van de Stasi uitstijgt en wijst daarmee op een kennistheoretisch probleem. Wat kunnen we zien en begrijpen op het moment dat zich gebeurtenissen voordoen als we pas later weten dat die gebeurtenissen geschiedenis zullen schrijven? De films uit deze reeks draaien om een dergelijk moment in 1989. Omwenteling en onduidelijkheid zijn met elkaar verweven, want dat de DDR in oktober 1990 geschiedenis zal zijn, weet in november 1989 nog niemand. Jean-Luc Godard, ten tijde van de opname overrompeld door de val van de Muur, gebruikt in “Allemagne année 90 neuf zéro” (1991) de onoverzichtelijke situatie om over de 20ste eeuw in Duitsland na te denken. Chantal Akerman observeert in “D’Est” (1993) de omwentelingen in de DDR, Polen en de uiteenvallende Sovjet-Unie, nu eens in tracking shots, dan weer in lange, statische shots. Gerd Kroske volgt in zijn film “Kehraus” drie straatvegers uit Leipzig. Hun beroep en kansen in het leven veranderen naarmate de politieke situatie verandert. In “Winter Adé” van Helke Misselwitz, een documentaire uit 1988, vertellen vrouwelijke DDR-burgers over hun levensomstandigheden. De voortekenen van een omwenteling zijn daarin al zichtbaar. Cynthia Beatts “Cycling the Frame”, uit hetzelfde jaar als “Winter Adé”, stuurt Tilda Swinton op een fietstocht door West-Berlijn. De actrice rijdt langs de binnenkant van de Muur. Hoe omvangrijker de grensversterkingen lijken, des te minder men de indruk heeft dat er ooit iets zal veranderen aan de deling van de stad. In 2009 rijdt Tilda Swinton dezelfde route nog een keer. De nieuwe film heet “The Invisible Frame”: wat kort geleden nog beton voor de eeuwigheid was, is twintig jaar later onzichtbaar.

Ook andersom heeft de vraag zin: wat kan men van de oorspronkelijke onoverzichtelijkheid van gebeurtenissen nog laten zien nadat die gebeurtenissen een onderdeel van een narratief zijn geworden en ondergeschikt zijn geraakt aan een begrip als “hereniging”? Een film die de fundamentele openheid van het moment probeert te reconstrueren, is “Material” van Thomas Heise (2009). Hij monteerde een bijna drie uur durende collage op basis van tot dusver ongebruikte opnamen afkomstig uit de DDR van de jaren tachtig en uit de tijd direct voor en na de Wende. “Material” toont het historische moment op zo’n manier dat de nu ondergesneeuwd geraakte mogelijkheden, gevaren en utopische potentie, die ooit deel uitmaakten van dat moment, opnieuw aan het licht komen.