Πολιτικά συστήματα
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ: ΠΟΙΟΥΣ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ;

Οι περισσότερες χώρες στον κόσμο έχουν σήμερα δημοκρατικό Σύνταγμα – στα χαρτιά τουλάχιστον. Πόσο δημοκρατικές είναι οι δημοκρατίες του σήμερα, όμως; Και τι σημαίνει τελικά δημοκρατία;

της Maike Rademaker

Η διεθνής πολιτική λειτουργεί συχνά σαν μια μεγάλη οικογένεια: Εάν εμφανιστεί κάπου ένα πρόβλημα ή μια κρίση, οι εκπρόσωποι (της οικογένειας) προσκαλούνται να καθίσουν γύρω από ένα τραπέζι ‒ «ας συναντηθούμε, πρέπει να μιλήσουμε». Έτσι, πραγματοποιούνται, για παράδειγμα, τακτικά διεθνείς συναντήσεις για την κλιματική αλλαγή, όπως και για την οικονομική κρίση του 2008 η μια Σύνοδος Κορυφής διαδεχόταν την άλλη. Τον Δεκέμβριο του 2021, κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας πανδημίας του κορωνοϊού, ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζο Μπάιντεν συγκάλεσε μια διαδικτυακή Σύνοδο για τη Δημοκρατία. Από τις 195 χώρες του κόσμου, πρόσκληση συμμετοχής έλαβαν οι 110 – ήταν όλες οι χώρες που οι ΗΠΑ θεωρούν εδραιωμένες δημοκρατίες.

Η επιλογή αυτή προκάλεσε αντιδράσεις: Γιατί να συμπεριληφθεί η Πολωνία, η οποία εκείνη την περίοδο δέχτηκε δριμύτατη κριτική από την
Κομισιόν λόγω μιας νομοθετικής μεταρρύθμισης που ακύρωνε τη δικαστική ανεξαρτησία; Ή η Βραζιλία με τον τότε Πρόεδρό της Ζαΐρ Μπολσονάρο ο οποίος ανήκε στον χώρο του δεξιού λαϊκισμού; Και γιατί η Τουρκία, μέλος του ΝΑΤΟ, δεν ήταν ανάμεσα στα συμμετέχοντα κράτη; Η Κίνα, από την άλλη μεριά, είχε μεν αποδεχτεί το γεγονός ότι δεν έλαβε η ίδια πρόσκληση, αλλά το ότι πήρε μέρος η Ταϊβάν παραπήγαινε.

Τελικά, το ποιος θεωρεί ποιον δημοκρατικό και πόσο αποτελεί αντικείμενο αντιπαράθεσης. Αυτό συνέβαινε εξαρχής, και εξακολουθεί να συμβαίνει σήμερα. Η δημοκρατία είναι διαδικασία όχι προϊόν, και η διαδικασία αυτή είναι δυναμική, δηλαδή πάντα εν εξελίξει.
Η δημοκρατία αποτελεί διαδικασία. Μέσα στους αιώνες, το ποιος ανήκει στον λαό με δικαίωμα ψήφου έγινε πολλές φορές αντικείμενο επαναδιαπραγμάτευσης. Στιγμιότυπο από την Πορεία για Δουλειές και Ελευθερία στην Ουάσινγκτον το 1963, στην οποία ένα από τα αιτήματα ήταν ίσα δικαιώματα ψήφου για όλους. | Φωτ. (λεπτομέρεια): © Unseen Histories/Unsplash Το πρώτο βήμα –από τη σημερινή δυτική σκοπιά– το τόλμησε πριν από περίπου 2.600 χρόνια ο Σόλων, νομοθέτης από αριστοκρατική οικογένεια της αρχαίας Αθήνας, όταν αφαίρεσε εξουσίες από την αθηναϊκή αριστοκρατία και αντ’ αυτής μετέφερε αρμοδιότητες στη «Βουλή των Τετρακοσίων», σώμα εύπορων πολιτών μεταξύ των οποίων και μη ευγενείς. Αυτό βέβαια απείχε παρασάγγας από τον σημερινό ορισμό της δημοκρατίας ως κυριαρχίας που πηγάζει από τον λαό, αφού οι φτωχότεροι πολίτες, οι γυναίκες και οι δούλοι δεν συμμετείχαν. Επιπλέον, η ιδέα του Σόλωνα να δώσει σε ένα τουλάχιστον μέρος του λαού περισσότερη δύναμη είχε ήδη εφαρμοστεί αλλού: Την ίδια περίοδο, τα δυτικά γερμανικά φύλα είχαν συστήσει μια λαϊκή συνέλευση των ανδρών που έφεραν όπλα, η οποία ήταν μια σημαντική πολιτική οντότητα.

Παρ’ όλα αυτά, η Ελλάδα θεωρείται έκτοτε το λίκνο της δημοκρατίας, που είναι πλέον ευρέως διαδεδομένη ως μορφή πολιτικής κυριαρχίας. Τον 19ο αιώνα, ο Αμερικανός Πρόεδρος Αβραάμ Λίνκολν την περιέγραψε ως εξής: «Η δημοκρατία είναι η διακυβέρνηση του λαού από τον λαό και για τον λαό». Ωστόσο, στον λαό δεν υπολόγιζε τις γυναίκες – εκείνες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου μόλις τον 20ό αιώνα.

Η ουσια ειναι οι αξιες

Ως προς τη μορφή και το περιεχόμενό της, η δημοκρατία πάντα παρουσίαζε διαφοροποιήσεις. Επομένως, στο πώς εκφράζεται η λαϊκή βούληση ανά τον κόσμο συναντάμε μεγάλες διαφορές. Η πιο συχνή μορφή είναι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία – ο λαός εκλέγει αυτόν στον οποίο θα μεταβιβαστεί η εξουσία, που καλείται στη συνέχεια να σχηματίσει κυβέρνηση. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία μπορεί να είναι ένα κοινοβουλευτικό σύστημα διακυβέρνησης, όπως συμβαίνει στη Γερμανία, όπου έχουμε παρατάξεις και το ισχυρό Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο, το Μπούντεσταγκ, ή ένα προεδρικό σύστημα, όπως στις ΗΠΑ, όπου ένας ή μία εκλεγμένος/-η Πρόεδρος συγκεντρώνει τις περισσότερες εξουσίες. Παράλληλα με αυτές τις μορφές, υπάρχουν άλλες, υβριδικές.

Ωστόσο, η μορφή από μόνη της δεν εξασφαλίζει ότι μια χώρα θα είναι δημοκρατική – κάθε άλλο. Εάν ο λαός ψηφίσει, με τον τρόπο που ορίζει το πολίτευμα, έναν απολυταρχικό ηγέτη ή μια απολυταρχική ηγέτιδα, που στη συνέχεια θα καταργήσει σημαντικά δικαιώματα του λαού, τότε δεν έχουμε δημοκρατία αλλά μια εκλεγμένη δικτατορία. Γιατί η ουσία μιας δημοκρατίας είναι οι αξίες της, οι αρχές της.

Θεμελιώδους σημασίας είναι οι ελεύθερες και δίκαιες εκλογές. Επίσης ουσιώδης είναι η διάκριση των εξουσιών, γιατί ο διαχωρισμός νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής λειτουργίας σκοπό έχει να αποτρέψει την κατάχρηση εξουσίας. Μία ακόμη από τις προϋποθέσεις της δημοκρατίας είναι ένα κράτος δικαίου που να λειτουργεί στην πράξη – δηλαδή να υπάρχουν νόμοι τους οποίους πρέπει όλοι να τηρούν, συμπεριλαμβανομένων των πολιτικών προσώπων. Απολύτως απαραίτητα είναι επιπλέον τα ελεύθερα μέσα ενημέρωσης, η λεγόμενη «τέταρτη εξουσία». Μεγάλη βαρύτητα έχουν, τέλος, τα ανθρώπινα δικαιώματα – και ο σεβασμός τους.

Όμως, ούτε ως προς αυτά υπάρχει ένα καθολικής ισχύος και εφαρμογής μοντέλο, μια συνταγή. Όταν τα μέσα ενημέρωσης χρηματοδοτούνται από το κράτος, όπως γίνεται στο Βέλγιο και στην Ελβετία, είναι ανεξάρτητα; Όταν μια χώρα επιτρέπει άνθρωποι να υφίστανται βασανιστήρια, παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα – άρα, οι ΗΠΑ που έχουν τις φυλακές Γκουαντάναμο είναι στ’ αλήθεια δημοκρατική χώρα; Ή, αν πάρουμε για παράδειγμα την αρχή ότι πρέπει να υπάρχει ένα Σύνταγμα σαν τον Θεμελιώδη Νόμο (Grundgesetz) στη Γερμανία, κι επομένως ένα δεσμευτικό πλαίσιο για το κράτος και τους πολίτες, διαπιστώνουμε ότι η Μεγάλη Βρετανία ναι μεν δεν έχει κωδικοποιημένο Σύνταγμα όπως όλες σχεδόν οι υπόλοιπες δημοκρατίες, αλλά σύμφωνα με τον Δείκτη Δημοκρατικότητας συγκαταλέγεται στον κύκλο των δημοκρατιών – όπως, παρεμπιπτόντως, και οι ΗΠΑ, το Βέλγιο, η Ελβετία.

Η πιο δημοκρατικη χωρα του κοσμου

Οι εκλογές από μόνες τους δεν εγγυώνται τη δημοκρατία: Οι ΗΠΑ από την εποχή Τραμπ και μετά έχουν καταταχθεί στον κατάλογο του Δείκτη Δημοκρατικότητας ως «ατελής δημοκρατία». | Φωτ. (λεπτομέρεια): © Samantha Sophia/Unsplash Τον κατάλογο αυτό, που δίνει έναν προσανατολισμό ως προς την κατάταξη των πολιτικών συστημάτων, τον κατάρτισε για πρώτη φορά το 2006 το βρετανικό περιοδικό The Economist. Δεν είναι ο μοναδικός στο είδος του, αλλά είναι ευρέως γνωστός και δημοσιεύεται κάθε χρόνο. Με βάση 60 ερωτήματα ελέγχονται πλήθος δημοκρατικές αρχές σε 167 χώρες: Γίνονται ελεύθερες και δίκαιες εκλογές; Υπάρχουν ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης; Υπάρχει ένα ανεξάρτητο νομικό σύστημα; Ανάλογα με τους πόντους που συγκεντρώνει κάθε χώρα, ακολουθεί στη συνέχεια η διάκριση ανάμεσα σε πλήρεις δημοκρατίες, ατελείς δημοκρατίες, υβριδικά καθεστώτα και αυταρχικά καθεστώτα.

Πάνω πάνω σε αυτόν τον κατάλογο –όπως και σε άλλους– βρίσκεται η Νορβηγία. Θεωρείται, έτσι, η πιο δημοκρατική χώρα του κόσμου. Η Νορβηγία, παρ’ όλα αυτά, έχει και έναν βασιλιά κι άρα είναι μια βασιλευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία, ή συνταγματική κοινοβουλευτική μοναρχία. Στην κατάταξη του 2021, μετά τη Νορβηγία ακολουθούν η Νέα Ζηλανδία και η Ισλανδία. Η Γερμανία βρίσκεται στη 14η θέση, ενώ την τελευταία θέση έχει το Αφγανιστάν.

Ο κατάλογος του Δείκτη Δημοκρατικότητας παρακολουθεί επίσης ποια χώρα παρουσιάζει βελτίωση ή επιδείνωση σε σχέση με τις δημοκρατικές αξίες. Εδώ τα αποτελέσματα είναι απογοητευτικά: Ναι μεν το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε μια δημοκρατία (για την ακρίβεια, το 45,3%), αλλά μόνο το 8% σε μια δημοκρατία που ορίζεται ως πλήρης. Το 40% περίπου των ανθρώπων της υφηλίου ζουν σε αυταρχικά καθεστώτα. Παρατηρείται στασιμότητα στην εξέλιξη, παραπονείται το Intelligence Unit του Economist που καταρτίζει τη λίστα.

Οχι λιγοτερη, αλλα περισσοτερη δημοκρατια

Πράγματι, και στη Γερμανία οι ειδικοί παρατηρούν με ανησυχία ότι η πίστη και η εμπιστοσύνη στη δημοκρατία ως μορφή διακυβέρνησης χάνονται. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 η συμμετοχή στις εκλογές της χώρας ήταν ακόμη στο 91%, ενώ στις τελευταίες κοινοβουλευτικές εκλογές ήταν περίπου 77%. Ο αυξανόμενος αριθμός των βίαιων επιθέσεων, ειδικά από τον ακροδεξιό χώρο, η νέα δημοτικότητα των δεξιόστροφων παρατάξεων, η έλλειψη εμπιστοσύνης στα κλασικά μέσα ενημέρωσης αποτελούν ενδείξεις αυτής της διάβρωσης και σήματα κινδύνου για την πολιτική. Σύμφωνα με έρευνα του σοσιαλδημοκρατικού Ιδρύματος Φρίντριχ Έμπερτ (Friedrich-Ebert-Stiftung), στη Γερμανία λιγότεροι από τους μισούς ανθρώπους δηλώνουν ικανοποιημένοι με το πώς λειτουργεί η δημοκρατία στη χώρα. Η έλλειψη εμπιστοσύνης, λέει η έρευνα, είναι ιδιαίτερα έντονη ανάμεσα σε οικονομικά ασθενέστερους ανθρώπους.

Εντούτοις, όποιος πιστεύει ότι οι ερωτηθέντες και ερωτηθείσες θα προτιμούσαν ένα αυταρχικό καθεστώς στη θέση της δημοκρατίας, κάνει λάθος. Ο κόσμος επιθυμεί μάλλον το αντίθετο: περισσότερη δημοκρατία, περισσότερη άμεση συμμετοχή στη χάραξη πολιτικής. Στο στόχαστρο της κριτικής βρίσκεται η αντιπροσωπευτική μορφή. Αντίθετα, η ιδέα της άμεσης δημοκρατίας, είτε μέσω δημοψηφισμάτων, είτε μέσω συμβουλίων πολιτών είτε μέσω συμμετοχικών προϋπολογισμών, βρίσκει μεγάλη απήχηση και υποστηρίζεται από πολλούς ανθρώπους.

Αυτή η κρίση της δημοκρατίας δεν σημειώνεται μόνο στη Γερμανία. Σε όλη την Ευρώπη, αρκετές εδραιωμένες δημοκρατίες αγωνίζονται κατά της ανόδου ακροδεξιών παρατάξεων – παραδείγματα αποτελούν η Γαλλία και η Ιταλία. Οι ΗΠΑ βγήκαν αισθητά ζημιωμένες από την περίοδο Τραμπ στον κατάλογο του Δείκτη Δημοκρατικότητας. Πλέον θεωρούνται «ατελής δημοκρατία».

Αλλά είναι αυτός λόγος να εγκαταλείψουμε τη δημοκρατία; Σε καμία περίπτωση. Στο τέλος της Συνόδου για τη Δημοκρατία που συγκάλεσε ο Πρόεδρος Μπάιντεν το 2021, πολλά κράτη δεσμεύτηκαν με συμφωνίες να εντείνουν τις προσπάθειές τους όσον αφορά τους δημοκρατικούς θεσμούς. Οι ίδιες οι ΗΠΑ θέλουν να στηρίξουν αντίστοιχες πρωτοβουλίες στη χώρα με εκατομμύρια δολάρια. Και τον Μάρτιο του 2023, πρόκειται να πραγματοποιηθεί η επόμενη Σύνοδος για τη Δημοκρατία.