Cultureel erfgoed
Hoe het ontstaat en wat het betekent

Wat is dat eigenlijk, cultureel erfgoed? Wat verandert het aan onze cultuur? En waarom bewaren we het? De belangrijkste vragen, kort beantwoord.

Wat is cultureel erfgoed?

Beroemde gebouwen, zoals de Residentie van Würzburg, maar ook minder bekende plekken, unieke natuurfenomenen en culturele tradities en gebruiken verdienen het volgens de Unesco om beschermd en gewaardeerd te worden. Daarom kent de VN-organisatie de titel van ‘cultureel erfgoed’ toe aan een aantal cultuurgoederen, mits ze aan bepaalde normen voldoen. Het doel is enerzijds een zekere culturele verscheidenheid voor de mensheid te bewaren. Anderzijds moet het cultureel erfgoed ook de vrede en verstandhouding tussen de volkeren bevorderen. Landen en regio‘s kunnen hun cultureel erfgoed gebruiken om het toerisme te boosten. Tegelijk engageren ze zich om het cultureel erfgoed in stand te houden – en in die zin is cultureel erfgoed ook een instrument in het internationale cultuurbeleid In de loop der jaren is de definitie van ‘cultureel erfgoed’ breder geworden. Omdat het meeste culturele erfgoed op de Unesco-lijst in Europa te vinden was, en omdat de Unesco aan dat onevenwicht iets wilde doen, werd in 2003 de categorie ‘Immaterieel Cultureel Erfgoed’ gecreëerd. Daartoe behoren levende tradities zoals carnaval of het zingen van arbeidersliederen, tradities die meestal niet aan landsgrenzen gebonden zijn. Bovendien heeft de Unesco recent almaar meer jonge cultuurvormen opgenomen, zoals poetry slam. Maar uiteraard zijn er naast het officieel erkende culturele erfgoed ook plaatsen en dingen die niet als zodanig in de lijst zijn opgenomen, maar die door de mensen wel degelijk als cultureel erfgoed worden beschouwd en beschermd. Een voorbeeld hiervan is het Munster van Freiburg.

Van wie is het cultureel erfgoed?

Als we spreken over cultureel erfgoed, dan gaat het vaak over het universele culturele erfgoed dat aan de hele mensheid toebehoort. Toch is er meestal een concrete eigenaar, zeker waar het gaat om voorwerpen en gebouwen. Meestal, want over de vraag wie de rechtmatige eigenaar van een cultureel erfgoed is, wordt keer op keer getwist. Dergelijke eigendomsdiscussies woeden bijvoorbeeld vaak rond objecten uit niet-Europese culturen, die in Europese musea tentoongesteld worden. Een bekend voorbeeld is de buste van de Egyptische koningin Nefertiti op het Museumsinsel (museumeiland) in Berlijn. Juridisch gezien is de buste eigendom van Duitsland, maar ook Egypte claimt het bezit. Nu kan men argumenteren dat de buste van Nefertiti cultureel erfgoed werd dankzij het feit dat ze in Berlijn werd tentoongesteld – en dat ze daarvoor louter een archeologisch voorwerp was, zoals er zoveel zijn. Maar Egypte ziet dat anders: voor hen telt de herkomst van dit kunstwerk Nog anders is het met immaterieel cultureel erfgoed. Hier wordt de vraag naar wie de eigenaar is doorgaans niet gesteld, want wie kan het recht op een traditie voor zich opeisen? Om diezelfde reden is het ook moeilijker om aan te duiden wie voor het behoud van dit soort cultureel erfgoed verantwoordelijk is.

Wanneer en hoe is het idee van cultureel erfgoed ontstaan?

Het concept ‘wereldwonder’ kende men al in de Oudheid, maar het begrip ‘cultuurgoed’ komt voort uit de Franse Revolutie. Toen werden archieven en musea opgericht om kunstwerken te bewaren die belangrijk waren voor het nationale bewustzijn in Frankrijk. Denk bijvoorbeeld aan het Louvre in Parijs, maar ook aan nationale musea in heel Europa, zoals het Prado in Madrid of de Londense National Gallery. Min of meer gelijktijdig ontwikkelde zich in Europa nog een ander ‘project’, toen staten meer belang begonnen te hechten aan het behoud en onderhoud van nationale kostbaarheden: de monumentenzorg. Na twee wereldoorlogen leek het nog meer dan ooit nodig om de cultuurgoederen beter te beschermen. In 1954 werd het Cultuurgoederenverdrag (of het ‘Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict’) afgekondigd, dat – anders dan de nationale monumentenzorg – een supranationale reactie vormde op de dramatische oorlogsverwoestingen. Volgens dit verdrag treft schade aan belangrijk cultuurgoed de hele mensheid, en moet cultureel erfgoed daarom internationaal beschermd worden. Ook de Werelderfgoedconventie van 1975 is gebaseerd op dit idee, en de ondertekening ervan vormde het startschot voor de huidige Werelderfgoedlijst.  

Wat zijn de functies van cultureel erfgoed?

Als de Unesco het label ‘cultureel erfgoed’ toekent, kunnen landen of steden beter met hun cultuurgoed uitpakken, ook commercieel – want de titel ‘cultureel erfgoed’ helpt doorgaans om meer toeristen aan te trekken. Daarnaast speelt echter vooral de historisch-culturele dimensie een rol: cultureel erfgoed is iets waarvan zowel toeristen als inwoners veel kunnen leren. Wie in zijn stad een cultureel erfgoed heeft, ontleent daaraan vaak een deel van zijn identiteit. Zo is de brug Stari Most in Mostar, die in 1993 tijdens de Bosnische oorlog werd vernield, een symbool voor de multi-etnische identiteit van de bewoners. 

 

 

Een ander probleem is het toerisme: veel plaatsen zijn vandaag zodanig populair dat uitgerekend het massatoerisme hun behoud in gevaar brengt. Dat gebeurde bijvoorbeeld in het Franse Lascaux, waar de grotschilderingen moesten worden nagemaakt, omdat de prehistorische fresco’s door het transpiratie- en ademvocht van de bezoekers bedreigd werden. Ook de bewoners van bijzonder populaire plaatsen, zoals Venetië, hebben last van de hordes bezoekers die de omgeving overspoelen – en het etiket ‘werelderfgoed’ doet de bezoekersaantallen nog meer stijgen! Keer op keer valt ook te lezen dat het cultureel erfgoed bedreigd wordt door musealisering. Dat wil de Unesco echter tegengaan. Vooral het immateriële culturele erfgoed kan hier als een positief voorbeeld worden aangehaald, want dat wordt per slot van rekening door de mensen in hun dagelijks leven ervaren, gevierd en zodoende verder ontwikkeld.
 

Herinnert cultureel erfgoed ook aan donkere episodes uit de geschiedenis?

Ook cultureel erfgoed dat te maken heeft met donkere episodes uit de geschiedenis komt in aanmerking voor Unesco-erkenning. Concrete voorbeelden zijn het Vredesmonument van Hiroshima (de ruïnes van de Genbakukoepel), het gevangeniseiland Robben Island in Zuid-Afrika, het door de Duitse nazi’s opgerichte concentratiekamp Auschwitz, en andere plaatsen die ons herinneren aan fascistische dictaturen. Deze moeten vooral beschermd worden als aandenken én als waarschuwing voor toekomstige generaties.