LGBQT+ vervolging
Herdenking in Auschwitz — ook aan seksuele minderheden

 

Von Lutz van Dijk

In het jaarlijkse herdenkingsuur in de Bondsdag voor de slachtoffers van het nationaal-socialisme, dat voor het eerst in 1996 onder bondspresident Roman Herzog plaatsvond, werden vanaf het begin ook homoseksuelen in een lijst van slachtoffergroepen genoemd. Tot dan toe kregen seksuele en genderminderheden echter geen eigen aandacht.
Pas met de regeringswisseling in Berlijn eind 2021 en met de nieuwe Bondsdagvoorzitter Bärbel Bas was er hoop en al snel concrete plannen voor januari 2023.
Omdat er nu geen overlevenden meer zijn die zelf hadden kunnen verslag doen, ontstond het idee om de verhalen van twee slachtoffers voor te laten lezen. Ik mocht deze verhalen schrijven; de openlijk lesbische actrice Maren Kroymann en de openlijk homoseksuele acteur Jannik Schümann werden geworven voor de geënsceneerde lezing.

Mary Pünjer (1904 - 1942)

In het geval van Mary Pünjer wordt duidelijk dat ook lesbische vrouwen in de nazitijd werden vervolgd, hoewel er geen aparte strafparagraaf tegen hen bestond. Mary Pünjer werd als ‚asociaal‘ gearresteerd en naar het concentratiekamp Ravensbrück gebracht, hoewel ze ook als jood gedeporteerd had kunnen worden. Voor de concentratiekamparts Friedrich Mennecke was het echter van belang om haar ‚ongeneeslijkheid‘ als ‚lesbienne‘ als reden te geven om haar in het sanatorium en verpleeghuis Bernburg door gas te laten vermoorden. Toch zijn er geen verklaringen van Maria Pünjer zelf over haar lesbisch zijn.[1]

© Hessisches Hauptstaatsarchiv Wiesbaden Mary Pünjer (36), gevangenenfoto in concentratiekamp Ravensbrück in maart 1941

Karl Gorath (1912 -2003)

Karl Gorath wordt in 1934 op 22-jarige leeftijd veroordeeld op grond van artikel 175. Een nieuwe arrestatie in 1938 leidt eerst tot een gevangenisstraf, waarna hij als ‚recidivist‘ wordt gedeporteerd naar het concentratiekamp Neuengamme en vandaar in 1943 naar Auschwitz. Hij overleeft de naziperiode ternauwernood. Toch wordt hij al in 1946 opnieuw veroordeeld door dezelfde rechter die hem in de nazitijd schuldig bevond. In 1989, op 77-jarige leeftijd, reist Karl Gorath met ons, een openlijk homoseksuele groep uit Noord-Duitsland, naar het Staatliche Museum Auschwitz. In de eerste plaats wil hij te weten komen of zijn twee jonge Poolse ‚minnaars‘ en medegevangenen het overleefd hadden. De officiële autoriteiten lieten hem destijds geloven dat zij waren omgekomen, hoewel er in 1989 zelfs nog één van hen rondleidingen gaf in Auschwitz.[2]

© Staatliches Museum Auschwitz Karl Gorath (31), foto van gevangene in concentratiekamp Auschwitz 1943

Rozette Kats

Op 27 januari wordt voor het eerst de bevrijding van het concentratiekamp Auschwitz door het Rode Leger in 1945 herdacht. Sinds 2005 hebben de Verenigde Naties deze datum uitgeroepen tot Internationale Dag van de Holocaust. Hoewel de herdenking in de Bondsdag tot doel heeft alle slachtoffers van de nazi-terreur te herdenken, blijft deze context belangrijk.
Daarom werd Rozette Kats (*1942) uit Nederland uitgenodigd om als eerste na Bondsdagvoorzitter Bas te spreken op het herdenkingsuur 2023: als klein kind overleefde zij bij een niet-joods echtpaar in Amsterdam naar wie haar ouders haar hadden gebracht — vóór hun eigen deportatie naar Auschwitz. Rozette Kats deelde dit mede ook om duidelijk te maken dat het verbergen van je identiteit altijd verschrikkelijk en ziekmakend is, waarin zij parallellen ziet met veel queer slachtoffers van toen en nu.
Ongetwijfeld kunnen niet alle belangrijke aspecten in 60 minuten worden gepresenteerd. De afsluitende bijdrage van Klaus Schirdewahn (*1947), die in 1964 als 17-jarige op grond van §175 werd gearresteerd, maakte echter voor het eerst sinds 1996 duidelijk hoe de vervolging van een groep slachtoffers ook na 1945 doorging. De in 1935 aangescherpte nazi-paragraaf 175 werd in 1969 geliberaliseerd, maar pas in 1994 afgeschaft. De ongeveer 50.000 vonnissen die tussen 1933 en 1945 werden uitgesproken, werden pas in 2002 ongeldig verklaard en uit het strafblad gewist. De ongeveer 50.000 vonnissen van na 1945 werden pas in 2017 ingetrokken.

Het hele herdenkingsuur kan hier worden bekeken:
 
Onder historici is er ook nu nog een controverse over wie als door de nazi's vervolgd moet worden erkend, vooral omdat het woord queer toen nog niet werd gebruikt.[3]
Het mag echter nooit gaan om een hiërarchisering van de ene groep slachtoffers ten opzichte van de andere, vooral niet als het gaat om individuele biografieën, maar veeleer om het ontmaskeren van de verschillende vervolgingscriteria van de nazi's om in de eerste plaats concrete lotgevallen te herkennen en talig te vatten. Hier is het historisch onderzoek nog maar net begonnen.

Daarom was het ook van belang dat de trans-artieste Georgette Dee in het herdenkingsuur twee liederen van Bert Brecht en Friedrich Hollaender uit de jaren twintig uitvoerde, die destijds voor de ‚queer world‘ van betekenis waren en vanaf 1933 door de nazi's verboden werden.

Ook al hadden queer refugees geen eigen inbreng in de herdenking, was het meer dan een gebaar dat Ali Tawakoli uit Afghanistan en Edward Mutebi uit Oeganda tot de uitgenodigde eregasten behoorden. Want er zijn nog steeds meer dan 70 landen met zware gevangenisstraffen voor homoseksuelen, waarvan in meer dan 40 ook voor vrouwen. Daarboven kennen 13 landen de doodstraf.

Het herdenkingsuur in de Bondsdag op 27 januari 2023 was daarom ook een aanmoediging voor verdere noodzakelijke inzet en meer solidaire controverses.
Een lichtpunt was dan ook dat slechts een paar dagen later, op 1 februari, een avond plaatsvond in het Goethe-Institut Amsterdam, waarvoor Rozette Kats en ik met jonge queer mensen waren uitgenodigd om verslag te doen van het herdenkingsuur in de Bondsdag en met elkaar in gesprek te gaan.

---------------------------------------------

[1] Mehr zu Mary Pünjer siehe: Schoppmann, Claudia: Elsa Conrad – Margarete Rosenberg – Mary Pünjer – Henny Schermann: Vier Portraits, in: Eschebach, Insa (Hrsg.): Homophobie und Devianz. Weibliche und männliche Homosexualität im Nationalsozialismus, Berlin 2012, S.97 – 111.

[2] Mehr zu Karl Gorath und auch der aktuellen Situation im Staatlichen Museum Auschwitz heute, in: Ostrowska, Joanna / Talewicz-Kwiatkowska, Joanna / van Dijk, Lutz (Hrsg.): Erinnern in Auschwitz – auch an sexuelle Minderheiten, Berlin 2020 / Warschau 2021 (hier im besonderen der Beitrag von Jörg Hutter, S.179 – 185).

[3] van Dijk, Lutz: Es ist an der Zeit, historische Forschung zu demaskieren, in: Tagesspiegel vom 4.2.2021
van Dijk, Lutz / Zinn, Alexander: Von Schwulen und Nazis — Zwischen Opfermythos und historischer Präzision (Streitgespräch moderiert von Hanno Hauenstein), in: Berliner Zeitung vom 29.3.2021
Zinn, Alexander: Eine Neigung, die Geschichte zu verbiegen (Interview), Die Welt vom 25.1.2023, S.5
van Dijk, Lutz: Queere NS-Opfer – „Die Verfolgung ging nach 1945 weiter“ (Interview), in: Die Zeit vom 27.1.2023