Moderne ruimtelijke afbeeldingen
De architect Mies van der Rohe als kunstenaar

‚Ik maak me nooit een beeld ervan als ik een huis wil bouwen,‘ zei Mies van der Rohe in 1964 in een interview met Bauwelt. Toch maakte hij een groot aantal collages en montages. Deze ruimtelijke beelden behoren tot de interessantste en mooiste werken van het modernisme.
Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969) is een van de belangrijkste architecten van het modernisme. In zijn geboortestad Aken leerde Mies de grondbeginselen van het bouwvak. Onder Peter Behrens in Berlijn leerde de jonge architect alles over ‚grote vorm‘. Toen de ambachtelijk-burgerlijke maatschappij van het Duitse Rijk tijdens de Eerste Wereldoorlog ineenstortte, veranderden ook de bouw en de kunst fundamenteel. Experimenteren en optimisme inspireerden tot baanbrekende ontwerpen. De vloeiende ruimte van Mies van der Rohe's Barcelona Paviljoen gaf uitdrukking aan de nieuwe openheid van de Weimar Republiek, maar ook aan het verlangen naar orde en gematigdheid.
Mies van der Rohe, Ludwig (1886-1969) | Georg Schaefer Museum Project, Schweinfurt, Germany, Binnenperspectief met zicht op het terrein, 1960-1963. New York, Museum of Modern Art (MoMA) Mies van der Rohe Archive. | © The Museum of Modern Art, New York/Scala, Florence / VG Bild-Kunst, Bonn, 2016
Als laatste directeur stelde Mies van der Rohe een systematische architectonische doctrine op aan het Bauhaus. Met een heldere structuur moest de nieuwe architectuur de chaos van de moderne wereld tegengaan. Mies van der Rohe verliet laat in zijn leven het door de Nazi's geregeerde Duitsland en ontwikkelde zijn idee van architectonisch onderwijs verder in Chicago. Gebouwen van abstracte elegantie maakten Mies van der Rohe uiteindelijk wereldberoemd. Zijn laatste grote gebouw was de Nieuwe Nationale Galerie in Berlijn, die in 1968 werd geopend. Gedurende zijn hele leven ontwikkelde de architect zijn ontwerpen vanuit een overlapping van concrete omstandigheden en algemene inzichten. Dit is zelden duidelijker dan in zijn talrijke montages en collages. Vooral in tijden van heroriëntatie creëerde hij picturale architecturen waarvan de fascinatie tot op de dag van vandaag niet is verminderd.
Onbepaaldheid van ruimte en tijd
De collages en montages onthullen een juxtapositie en coëxistentie van continuïteit en een nieuw begin. Mies van der Rohe oriënteerde zich al vroeg op de fantasierijke collages van de artistieke avant-garde. Reclame en hedendaagse experimenten met film presenteerden de moderne metropool als een plaats van beweging. In 1922 maakte hij de suggestieve fotomontages voor zijn hoogbouw aan de Friedrichstrasse in Berlijn. Ze lijken op bevroren tracking shots en geven zo een dynamisch beeld van de stad en de samenleving als geheel. Met zijn emigratie naar Amerika maakten de stadsgezichten steeds meer plaats voor interieurbeelden. Deze perspectieven op groot formaat betrekken de kijker er rechtstreeks bij. Reproducties van kunstwerken zijn te vinden in talrijke collages van Mies van der Rohe.
Vernieuwend en raadselachtig
In detail en van dichtbij bekeken onthullen de collages en montages het volgende samenspel: enerzijds wordt met technische precisie een moderne toekomst aangekondigd, terwijl anderzijds de sporen van de ambachtelijke beeldproductie nog duidelijk zichtbaar blijven. Nu en dan worden zorgvuldig gesneden stukken fineer in nauwkeurige lijntekeningen ingevoegd.

Bij de tentoonstelling "Mies van der Rohe: Collages from the Museum of Modern Art, New York" in het Ludwig Forum in Aken en het Museum Georg Schäfer in Schweinfurt van 26 februari tot 28 mei 2017 is een rijk geïllustreerde en zorgvuldig geannoteerde catalogus verschenen. MIES VAN DER ROHE: MONTAGE. COLLAGE, Aken, Ludwig Forum. Andreas Beitin, Wolf Eiermann & Brigitte Franzen (eds.). Aken/Schweinfurt 2016/17.