Moderne ruimtelijke afbeeldingen
De architect Mies van der Rohe als kunstenaar

‚Ik maak me nooit een beeld ervan als ik een huis wil bouwen,‘ zei Mies van der Rohe in 1964 in een interview met Bauwelt. Toch maakte hij een groot aantal collages en montages. Deze ruimtelijke beelden behoren tot de interessantste en mooiste werken van het modernisme.

 Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969) is een van de belangrijkste architecten van het modernisme. In zijn geboortestad Aken leerde Mies de grondbeginselen van het bouwvak. Onder Peter Behrens in Berlijn leerde de jonge architect alles over ‚grote vorm‘. Toen de ambachtelijk-burgerlijke maatschappij van het Duitse Rijk tijdens de Eerste Wereldoorlog ineenstortte, veranderden ook de bouw en de kunst fundamenteel. Experimenteren en optimisme inspireerden tot baanbrekende ontwerpen. De vloeiende ruimte van Mies van der Rohe's Barcelona Paviljoen gaf uitdrukking aan de nieuwe openheid van de Weimar Republiek, maar ook aan het verlangen naar orde en gematigdheid.

Als laatste directeur stelde Mies van der Rohe een systematische architectonische doctrine op aan het Bauhaus. Met een heldere structuur moest de nieuwe architectuur de chaos van de moderne wereld tegengaan. Mies van der Rohe verliet laat in zijn leven het door de Nazi's geregeerde Duitsland en ontwikkelde zijn idee van architectonisch onderwijs verder in Chicago. Gebouwen van abstracte elegantie maakten Mies van der Rohe uiteindelijk wereldberoemd. Zijn laatste grote gebouw was de Nieuwe Nationale Galerie in Berlijn, die in 1968 werd geopend. Gedurende zijn hele leven ontwikkelde de architect zijn ontwerpen vanuit een overlapping van concrete omstandigheden en algemene inzichten. Dit is zelden duidelijker dan in zijn talrijke montages en collages. Vooral in tijden van heroriëntatie creëerde hij picturale architecturen waarvan de fascinatie tot op de dag van vandaag niet is verminderd.

 

Onbepaaldheid van ruimte en tijd

De collages en montages onthullen een juxtapositie en coëxistentie van continuïteit en een nieuw begin. Mies van der Rohe oriënteerde zich al vroeg op de fantasierijke collages van de artistieke avant-garde. Reclame en hedendaagse experimenten met film presenteerden de moderne metropool als een plaats van beweging. In 1922 maakte hij de suggestieve fotomontages voor zijn hoogbouw aan de Friedrichstrasse in Berlijn. Ze lijken op bevroren tracking shots en geven zo een dynamisch beeld van de stad en de samenleving als geheel. Met zijn emigratie naar Amerika maakten de stadsgezichten steeds meer plaats voor interieurbeelden. Deze perspectieven op groot formaat betrekken de kijker er rechtstreeks bij. Reproducties van kunstwerken zijn te vinden in talrijke collages van Mies van der Rohe.

Figuren van Aristide Maillol en Wilhelm Lehmbruck staan vrij in de ruimte. Muurschilderijen van Picasso en Klee worden een integraal onderdeel van de architectuur. Door de aanwezigheid van de sculpturen en de fotowanden komen de toeschouwer en de picturale ruimte in een pulserende spanningsverhouding te staan. De blik van de toeschouwer dwaalt in de diepte van de ruimtelijke compositie en blijft toch gevangen aan de oppervlakte. Tegelijkertijd zijn de verhoudingen echter vaag. Zijn de beelden echt levensgroot? Deze ambivalentie van schaal is de basis van het vermogen van de collages om de dynamiek tussen aanwezigheid en ruimtelijke uitgestrektheid in stand te houden, waardoor de toeschouwer keer op keer wordt aangetrokken. Door deze rusteloze verschuiving van schaal en de ontbinding van vertrouwde relaties, vangt Mies van der Rohe het gevoel van onbepaaldheid van ruimte en tijd. De toeschouwer wordt meegezogen in de verwijdende picturale ruimte van de nieuwe architectuur en zo ook in de maalstroom van de moderne tijd.

Vernieuwend en raadselachtig

In detail en van dichtbij bekeken onthullen de collages en montages het volgende samenspel: enerzijds wordt met technische precisie een moderne toekomst aangekondigd, terwijl anderzijds de sporen van de ambachtelijke beeldproductie nog duidelijk zichtbaar blijven. Nu en dan worden zorgvuldig gesneden stukken fineer in nauwkeurige lijntekeningen ingevoegd.

In tegenstelling tot de rationele orde van een breed uitwaaierende dakconstructie is de intense kleurigheid van een goudgeel muurvlak even verrassend als het stoffen vlaggetje dat boven een uit tijdschriftfoto's samengestelde menigte zweeft. Af en toe zijn er sporen van ironie en Mies' droge humor te bespeuren: een schilderij van Kandinsky is gedraaid, een antieke Boeddha zit sereen tussen moderne beeldhouwwerken, het uitzicht door het panoramavenster in een van de vroege Amerikaanse projecten toont een paar filmcowboys.

In de ruimtevoorstellingen van Mies van der Rohe overlappen de objectiviteit van de bouwende architect en de gevoeligheid van een beeldend kunstenaar elkaar. De artistieke methode van assembleren vergezelde de architect gedurende zijn hele leven. Zelfs in zijn collages heeft Mies van der Rohe deel en geheel nauwkeurig op elkaar afgestemd. Op dezelfde manier wordt de structuur van het gehele gebouw uitgedrukt in zijn constructieve details. De collages en montages van Mies van der Rohe zijn niet alleen functioneel, maar laten ook hun artistieke onafhankelijkheid zien. Ook nu nog worden ze als vernieuwend en raadselachtig beschouwd. Mies van der Rohe's moderne ruimtelijke beelden behoorden tot de artistieke avant-garde nog voordat zijn gebouwen ook voor de architectuur baanbrekend werden.