Herinneringscultuur
Stolpersteine tegen het vergeten

Al 25 jaar plaatst kunstenaar Gunter Demnig stenen ter nagedachtenis aan vervolgde en vermoorde slachtoffers van het nationaalsocialisme. Voor de generaties na hen brengen ze de geschiedenis tot leven.
 

Von Wolfgang Mulke

Wie door de Crellestraße in de Berlijnse wijk Schöneberg loopt, stuit al snel op een van de daar geplaatste Stolpersteine (struikelstenen). De bronzen blokjes die in het plaveisel zijn aangebracht, springen in het oog: vier glanzende stenen staan symbool voor het lot van de familie Davidson, twee voor het echtpaar Marchand. Deze voormalige Joodse buren werden vermoord in concentratiekampen van de nationaalsocialisten. Dat mag nooit vergeten worden.

Wat beeldhouwer Gunter Demnig wilde toen hij in 1996 de eerste steen in Berlijn in het trottoir plaatste, was mensen als de Davidsons en de Marchands herdenken – samen met al hun medeburgers die tussen 1933 en 1945 zijn vervolgd. ‚Kan het opnieuw gebeuren?‘, zegt Demnig, die pas na de Tweede Wereldoorlog in 1947 werd geboren. ‚Die vraag stel ik me keer op keer.‘ Alleen al uit Schöneberg werden in die tijd 6000 Joden en andere vervolgden gedeporteerd en vermoord. Veel van hen woonden in het Bayrisches Viertel, niet ver van het wijkkantoor. Ook voor de Nobelprijswinnaar voor natuurkunde Albert Einstein, die naar de Verenigde Staten moest vluchten om aan de nazi’s te ontkomen, ligt er een steen in het plaveisel.

Gunter Demnig kon toen nog niet vermoeden wat er ooit van dit kunstproject zou worden. Het idee sloeg al snel aan. Tegenwoordig zijn de gedenkstenen alleen al in Duitsland in ongeveer 1200 gemeenten te vinden. En Demnig plaveit er ook de wegen in andere landen mee: In alle ooit door Duitsland bezette gebieden wordt de herinnering aan dit duistere verleden weer tot leven gewekt – nu in 27 landen in totaal. Inmiddels zijn er 80.000 Stolpersteine geplaatst. ‚Het is een succesverhaal waar ik nooit van had durven dromen‘, aldus Demnig.

Met voeten getreden
 

Vooral in de Joodse gemeenschap stuit deze vorm van herdenken echter ook op kritiek. In München mag Demnig bijvoorbeeld geen Stolpersteine plaatsen. ‚Mensen stappen op de Stolpersteine of lopen er achteloos overheen‘, aldus Charlotte Knobloch, voorzitster van de Israelitische Kultusgemeinde München. De kritiek had effect: de Stolpersteine werden in het eerste decennium van deze eeuw door het stadsbestuur van München verboden en sindsdien mogen de vervolgden alleen nog met steles worden herdacht. Maar dit besluit is nog steeds omstreden onder de bevolking. Sinds 2018 is er een tegeninitiatief dat stenen laat plaatsen op privéterrein, waarvan de onthulling door familieleden en leden van Joodse gemeenschappen wordt bijgewoond.

Demnig kan het besluit van de stad München niet begrijpen. ‚Ik vind dit een absurd verwijt‘, zegt hij. Op basis van dit argument zou ook niemand de Sint-Pietersbasiliek mogen betreden omdat er onder de vloerplaten graven liggen. Blijkbaar denken veel mensen er net zo over, want de vraag naar Stolpersteine is onverminderd groot. Demnig plaatst elke maand 150 blokjes van 10 x 10 centimeter. Wie een steen bij hem aanvraagt, moet soms lang wachten tot deze wordt geplaatst. In Amsterdam bedraagt de wachttijd inmiddels vier jaar.

Nieuwe vriendschappen

Eén effect heeft het project in ieder geval: het houdt de herinnering bij nieuwe generaties levend. Voor scholieren is het belangrijk dat het abstracte aantal van zes miljoen vermoorde joden een gezicht krijgt door een vroegere buurman of klasgenoot van hun familie, legt de kunstenaar uit.  ‚Wanneer de familieleden dan over hen vertellen, is dat een alternatieve vorm van geschiedenisonderwijs.‘

Het project heeft ook Simon Lütgemeyer en zijn familie iets moois gebracht . ‚Twee Stolpersteine voor het huis van de buren zetten me aan het denken‘, herinnert de architect zich die in een oude wijk in de Berlijnse wijk Prenzlauer Berg woont. Samen met zijn vrouw deed hij onderzoek naar de geschiedenis van het huis waar hij zelf woont – en stuitte daarbij op de afstammelingen van de vroegere Joodse eigenaren. Hun kleinkinderen woonden in de Verenigde Staten. Er ontstond een intensief contact en al snel kwamen de broers Peter en Werner Gossels van over de tachtig zelfs langs in Berlijn.

Ook voor hun vervolgde voorouders had Lütgemeyer graag Stolpersteine geplaatst. Maar dat wilden de Gossels niet. Ze hadden moeite met het idee dat hun naam mogelijk met voeten zou worden getreden. Nu wordt ook hier op een andere manier herdacht, namelijk met een herdenkingsplaquette in de hal van het huis. Intussen kreeg ook het universiteitsbestuur van de Brandeis University bij Boston via de gebroeders Gossels lucht van Lütgemeyers speurtocht en werd hij uitgenodigd om meer over zijn onderzoeksproject te vertellen.