Literatura ukraińska
Spójrzcie na ten kraj!

Pokazujcie więcej ukraińskiej sztuki i kultury! – zaapelowała Minister stanu ds. kultury Claudia Roth kilka dni po ataku Rosji na Ukrainę. Wychodząc naprzeciw temu wezwaniu, przedstawiamy kilka książek opisujących bogatą historię i życie kulturalne tego europejskiego kraju.

Marit Borcherding

© C.H. Beck Andreas Kappeler, niegdyś profesor specjalizujący się w historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Wiedeńskim, jest autorem książki Kleine Geschichte der Ukraine [Mała historia Ukrainy], która ukazała się w 2019 roku nakładem wydawnictwa C.H. Beck. Opowieść rozpoczyna się w średniowieczu i sięga niemal do czasów współczesnych, dlatego ostatni rozdział został zatytułowany „Euro-Majdan, ingerencja Rosji i destabilizacja Ukrainy”. Historyczny przewodnik po dziejach Ukrainy Kappelera – na łamach Frankfurter Allgemeine Zeitung oceniony jako kompetentny, dobrze napisany i wyważony – obejmuje również historię żyjących w tym wieloetnicznym państwie Polaków, Rosjan, Żydów i Niemców.

Tej zewnętrznej perspektywie można przeciwstawić zupełnie odmienne spojrzenie z wewnątrz.
Ukraiński pisarz i reżyser © Voland & Quist filmowy Oleg Sencow w 2014 roku, w momencie zajęcia Krymu przez Rosję, został wraz z trzema innymi aktywistami aresztowany przez rosyjskie służby specjalne pod zarzutem planowania rzekomych aktów terrorystycznych i skazany na dwadzieścia lat więzienia. Organizacje działające na rzecz ochrony praw człowieka oceniły, że proces i wyrok były motywowane politycznie, stwierdzając poważne naruszenia międzynarodowych norm prawnych. We wrześniu 2019 roku Sencow został uwolniony w ramach dużej wymiany więźniów i powrócił do Ukrainy. W książce Haft [Areszt] udokumentował swój trwający 145 dni strajk głodowy i opisał codzienność w rosyjskiej kolonii karnej. „Oleg Sencow pisze tak przenikliwie i zajmująco, że podczas lektury tych czterystu piętnastu stron nagle lądujemy za kratami i ogarnia nas niewzruszone pragnienie wolności", stwierdza Christine Hamel w audycji KulturWelt.

© De Gruyter Oldenbourg Oleg Senzow urodził się na Krymie. Historię tego półwyspu przedstawia Kerstin Jobst, historyczka i profesorka w Instytucie Historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Wiedeńskim. W opublikowanej w 2020 roku książce Geschichte der Krim. Iphigenie und Putin auf Tauris [Historia Krymu. Ifigenia i Putin w Taurydzie] opisuje złożone dzieje półwyspu na przestrzeni wieków – od greckich kolonistów w starożytności aż po rozpad Związku Radzieckiego, w wyniku którego Krym stał się częścią niepodległej Ukrainy. Ostatni rozdział książki, dostępnej online w otwartym dostępie, opisuje czas po drugiej aneksji Krymu w 2014 roku.

BEZ ZŁUDZEŃ  

Dmitrij Kapitelman, urodzony w Kijowie dziennikarz,
muzyk i pisarz, który od ósmego roku © Hanser Berlin życia mieszka w Niemczech, musi załatwić w swoim rodzinnym mieście pewną sprawę. Nieubłagana niemiecka biurokracja żąda uwierzytelnionego odpisu aktu urodzenia, bez którego nie może uzyskać obywatelstwa. Na złożenie tego wniosku Kapitelman zdecydował się dopiero po 25 latach pobytu w Niemczech, ponieważ wcześniej „nie zdawał sobie sprawy, jak strasznie dużo przywilejów daje niemiecki dowód osobisty i jak bardzo ułatwia życie. Można podróżować do prawie każdego kraju na świecie bez konieczności ubiegania się o wizę!”. Pisarz chciał w ten sposób również zdystansować się od swoich rodziców, którzy mimo dyskryminacji, jakiej doświadczyli (jego ojciec był Żydem), zaczęli gloryfikować były Związek Radziecki i Putina. Swoje perypetie z miejscowymi urzędami i własną rodziną Kapitelman opisuje w książce Eine Formalie in Kiew [Formalność w Kijowie] „z dużą dozą humoru i wyobraźni językowej (...) oraz ożywczej autoironii. Przekonująco oddaje niepewną sytuację i rozdarcie migranta, którym dodatkowo targają ambiwalentne uczucia wobec własnych rodziców”, pisze Fokke Joel na łamach dziennika taz.

© Kiepenheuer & Witsch Podobnie jak Kapitelman również Tanya Maljartschuk urodziła się w Ukrainie, a dokładniej w Iwano-Frankiwsku – tam też studiowała, a następnie pracowała w Kijowie jako dziennikarka. Od 2011 roku mieszka w Wiedniu. W 2018 roku otrzymała nagrodę im. Ingeborg Bachmann za napisany po niemiecku tekst Frösche im Meer [Żaby w morzu]. Swoją najnowszą powieść Blauwal der Erinnerung [Płetwal pamięci] wydaną w 2019 roku napisała jednak po ukraińsku. Głównym bohaterem uczyniła postać historyczną, która odegrała znaczącą rolę w historii Ukrainy – Wiaczesława Łypińskiego, filozofa historii i polityka. W swojej opowieści Maljatschuk splata losy tego bojownika o niepodległość z życiem drugiej głównej bohaterki, pierwszoosobowej narratorki, która po nieszczęśliwym związku żyje w ciągłym strachu, z powodu ataków paniki zaszywa się w mieszkaniu, tropiąc ślady swojej własnej przeszłości.  Oparcie znajduje w postaci Łypińskiego. „Pocieszająca w tej książce jest jej niepocieszalność" – pisze Frank Junghänel na łamach dziennika „Frankfurter Rundschau”, doceniając skrupulatność, poetycki język i pozbawione złudzeń spojrzenie autorki.

DECYZJA W KIJOWIE

Jednym z najbardziej rozchwytywanych obecnie rozmówców jest Karl Schlögel, historyk i
znawca Europy Wschodniej. © FISCHER Taschenbuch Emerytowany profesor Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, a także publicysta i autor licznych książek na temat Rosji i regionu Europy Wschodniej już w 2015 roku w swojej książce Entscheidung in Kiew. Ukrainische Lektionen [Decyzja w Kijowie. Lekcje ukraińskie] podkreślał, że jeśli chcemy wiedzieć, co dzieje się obecnie w Europie, musimy przyjrzeć się tamtejszym miastom. Niegdyś kwitły tu między innymi Lwów, Odessa, Charków czy Donieck, jednak długo były ignorowane przez kraje zachodnie, co zdaniem historyka, zachęciło Putina do kontynuowania swojej ekspansjonistycznej polityki. Schlögel odwiedził wszystkie te miasta – dlatego ze wzruszeniem relacjonuje dla Redaktionsnetzwerk Deutschland (RND) zniszczenie zabytkowego budynku w Charkowie. Uległ zniszczeniu dwukrotnie: „Kiedyś przez Wehrmacht, a obecnie przez wojska Putina. Wszyscy ci, którzy wiedzą, czym była wojna Niemców ze Związkiem Radzieckim, nie będą w stanie zapomnieć obrazów, które napływają z Ukrainy i będą przenikać do Rosji, bez względu na wszelkie próby kontroli ze strony cenzorów i Putina”.