Finansowanie kultury w Niemczech
„Tradycyjnie rozumiana kultura wysoka traci na znaczeniu“

Najwięcej teatrów, muzeów i hal koncertowych na jednego mieszkańca przypada w Niemczech, co wynika z tamtejszego unikatowego systemu promocji kultury. Liczby mówią same za siebie. Kultura w kraju naszych sąsiadów odgrywa ważną rolę. Birgit Mandel, profesor edukacji kulturalnej i zarządzania kulturą na Uniwersytecie Hildesheim tłumaczy, dlaczego niemiecki system powinien jednak ulec zmianom.
 

W styczniu 2017 r. celebrowano uroczyste otwarcie Filharmonii nad Łabą w Hamburgu. Sam koszt budowy wyniósł 800 mln euro, a użytkowanie obiektu pochłonie kolejne miliardy. Duże niemieckie instytucje kulturalne mogą liczyć na hojne wsparcie ze strony państwa. Czy słusznie?

Ten przykład z pewnością ukazuje sposób, w jaki Niemcy wspierają kulturę – przeznaczają na nią wysokie nakłady finansowe, w pierwszej kolejności uwzględniając tradycyjne, miejskie instytucje kultury.
 

  Zauważymy to również, gdy przyjrzymy się podziałowi dotacji. Teatr, muzyka i muzea otrzymały więcej niż połowę środków.

Tak, zgadza się. Te liczby robią wrażenie również w kontekście globalnym. Przeznaczając 9,9 mld euro na promocję kultury, Niemcy plasują się na pozycji światowego lidera w tej dziedzinie, choć dofinansowanie kultury kosztuje ich tylko 1,7% budżetu państwa. Poza tym, system dofinansowań w Niemczech, w którym kultura odgrywa istotna rolę, ma jeszcze jedną cechę charakterystyczną.

Jaką cechę ma pani na myśli?

Zdecentralizowana organizacja procesu finansowania. Każdy spośród 16 landów jest głównym podmiotem odpowiedzialnym za wspieranie kultury na jego terenie. Wszystko opiera się na zasadzie subsydiowania głoszącej, że za realizację danego zadania w pierwszej kolejności odpowiedzialna jest zawsze najmniejsza jednostka administracyjna. Dopiero później zadanie to może być przekazane wyżej, do jednostki większej. W przypadku promocji kultury, to miasta i gminy stanowią najmniejszą jednostkę administracyjną i to one ponoszą 45% kosztów finansowania. Rządy landów oferują kolejne 40% dotacji, zaś władze federalne 15%. Dzięki takiej strukturze oferta kulturalna jest niezwykle bogata także w mniejszych miejscowościach, co czyni ją unikatową w skali globalnej.
 
Czy mogłaby pani to wyjaśnić?
 
Ponieważ głównym podmiotem odpowiedzialnym za kształt oferty kulturalnej w poszczególnych landach są jego władze, wykazują one naturalną tendencję do eksponowania w ramach tej oferty własnych, reprezentatywnych instytucji kultury. Landy często ze sobą konkurują. W Niemczech znajduje się w sumie 150 teatrów państwowych, a wiele z nich to teatry repertuarowe pokazujące spektakle dramatyczne, muzyczne i taneczne, 130 państwowych orkiestr symfonicznych i kameralnych, ok. 6000 muzeów, z czego prawie połowa jest finansowana ze środków publicznych, 40 hal festiwalowych i ok. 7000 festiwali. Jedna czwarta wszystkich orkiestr zawodowych i 14% wszystkich stale koncertujących oper świata znajduje się w Niemczech. Do tego należy doliczyć ok. 8000 bibliotek.

  Przyjrzyjmy się roli władz federalnych w tym systemie. Zaskakuje fakt, że w niewielkim stopniu przyczyniają się one do promocji np. teatru i muzyki, podczas gdy prawie samodzielnie wspierają kulturę za granicą. Jaka jest tego przyczyna?

Władze federalne posiadają bardzo ograniczone obowiązki w federalnym systemie finansowania. W gruncie rzeczy, do ich zadań należy wspieranie spraw wagi państwowej, np. ochrony szczególnych dóbr kultury, pruskiego dziedzictwa kulturowego wraz z muzeami i zamkami oraz szczególnych bibliotek, a także ponadregionalna promocja filmu i międzynarodowe stosunki kulturalne. Mimo to, w ostatnich latach zauważyliśmy stały wzrost dofinansowania płynącego z centralnego budżetu, zwłaszcza na ogólnokrajowe, modelowe programy rozwoju, między innymi w dziedzinie edukacji kulturalnej.

Wróćmy do Filharmonii nad Łabą. Czy uważa pani, że jej budowa okazała się dobrą inwestycją wspierającą promocję kultury?

To zależy od tego, jak definiujemy zakres promocji kultury. Z jednej strony wiemy, że prestiżowe projekty jak np. Filharmonia nad Łabą wzmacniają kulturalną tożsamość miasta i regionu. Nawet jeśli ich mieszkańcy nie korzystają z tego rodzaju obiektów, chętnie się z nimi identyfikują. Z drugiej strony, co najmniej od lat 70. XX w. słychać głosy, że promocja kultury powinna obejmować edukację kulturalną wszystkich grup społecznych. Najważniejsze pytanie brzmi, czy temu wymaganiu sprosta. Dzisiaj posiadamy informacje o tym, że tylko ok. 10% populacji, głównie absolwenci uniwersytetów o wysokim statusie społecznym, korzysta z takich obiektów kulturalnych jak sale koncertowe, teatry i muzea.

„kultura wysoka uchodzi za serce niemieckiej tożsamości“

Zdaje się, że kulturę wysoką zawsze tworzono z myślą o wąskim gronie odbiorców.

Można się z tym zgodzić, choć paradoksalnie to nie ma znaczenia w niemieckim systemie finansowania kultury. Założenie, iż kultura i sztuka stanowią ważne i wspólne dobro społeczne jest głęboko zakorzenione w niemieckiej opinii publicznej. Ten stan rzeczy odzwierciedla nasza konstytucja. Polityka kulturalna w Niemczech bazuje na gwarancji wolności artystycznej [Art. 5, Ust. 3, zdanie nr 1, Konstytucja Republiki Federalnej Niemiec, przypis redakcji]. Komentarze uzupełniające te przepisy wskazują na to, że państwo ma obowiązek chronić autonomię kultury i sztuki poprzez ich subsydiowanie. W ten sposób chroni je przed wymogami gospodarki wolnorynkowej, a także wykorzystaniu ich w celach zdefiniowanych z góry.

To chyba dobrze?

W pewnym sensie tak, choć ta strategia doprowadziła do tego, że przez dłuższy czas nikt w Niemczech nie zastanawiał się nad rzeczywistym wykorzystaniem oferty kulturalnej subsydiowanej z budżetu państwa. Tradycyjnie rozumiana, mieszczańska kultura wysoka wciąż uchodzi za serce niemieckiej tożsamości. Nie kwestionują tego nawet ci, którzy są mniej uprzywilejowani w procesie dystrybucji środków finansowych, wędrujących przeważnie do większych instytucji. Mam tu na myśli reprezentantów kultury niezależnej albo tzw. kultury społecznej. Wspomniana przeze mnie tożsamość przechodzi jednak w tej chwili transformację.

O jakich zmianach tutaj mowa?

W oczach stale powiększającej się grupy obywateli, tradycyjnie rozumiana kultura wysoka traci na znaczeniu. Różnica wynika z ogólnej zmiany przyzwyczajeń odbiorców sztuki, a także z postępującej digitalizacji świata. Kolejnym ważnym aspektem są przemiany wynikające z ruchów migracyjnych. Osoby reprezentujące inną tożsamość etniczną wnoszą do naszego społeczeństwa inne upodobania i przyzwyczajenia związane z odbiorem sztuki. Zarządzanie kulturą i niemiecką politykę kulturalną czeka duże wyzwanie. Będzie ono polegało na modyfikacji istniejących instytucji tak, aby dotrzymały tempa nowej publiczności, nowym użytkownikom i wszystkim stronom zaangażowanym w kulturę. Poza tym zinstytucjonalizowane zarządzanie kulturą powinno przybrać nową, bardziej elastyczną formę organizacyjną, która uwzględni zainteresowania przyszłych generacji i twórców kultury.