Rok jubileuszowy
Erich Kästner i jego przyjaciele na całe życie

Czy macie swoje ulubione postaci z książek dla dzieci, z którymi dorastaliście? Takie, które, niczym dobrzy przyjaciele, nigdy was nie opuszczą, nawet gdy dzieciństwo dawno minęło? Wiele osób czuje podobną więź do bohaterów książek Ericha Kästnera. Dla wielu pokoleń czytelników są oni przyjaciółmi na całe życie.

Verena Hütter

W 2024 roku obchodzimy rok jubileuszowy Ericha Kästnera. Pisarz urodził się dokładnie 125 lat temu, 23 lutego 1899 roku w Dreźnie. Zmarł przed pięćdziesięciu laty, 29 lipca 1974 roku w Monachium. Kästner pisał wiersze, eseje i epigramaty, scenariusze, teksty reklamowe oraz recenzje teatralne. Dziś jednak najbardziej znany jest ze swoich książek dla dzieci. Które z nich warto przybliżyć? Wybór nie jest łatwy, ale dzięki ankiecie przeprowadzonej wśród pracowników Goethe-Institut, udało się wyłonić cztery utwory: Emil i detektywi, Kropeczka i Anton, Latająca klasa oraz Mania czy Ania. Z książkami Kästnera ściśle związana jest postać ilustratora Waltera Triera, którego przedstawi Julia Jerosch z Międzynarodowej Biblioteki Młodzieżowej (IJB) w Monachium. Najpierw jednak poznajmy samego autora.

Kim był Erich Kästner?

Erich Kästner dorastał w Dreźnie. Jego ojciec był siodlarzem i produkował skórzane walizki. Matka, z którą łączyły go szczególnie bliskie relacje, pracowała jako fryzjerka. W 1917 roku, podczas pierwszej wojny światowej, Erich został wcielony do wojska. Tam zachorował na serce, a jego „wściekłość na wojsko, na zbrojenia, na przemysł ciężki”, którą otwarcie wyraził w radiu Deutschlandfunk w 1969 roku, towarzyszyła mu przez całe życie. Po zwolnieniu ze służby wojskowej w 1919 roku studiował germanistykę, historię, filozofię, dziennikarstwo i teatrologię w Lipsku oraz uzyskał tytuł doktora. Następnie pracował jako dziennikarz i autor. W 1927 roku przeniósł się Berlina. W czasach narodowego socjalizmu Kästnerowi zabroniono publikować, jego utwory zostały w Niemczech zakazane, a w 1933 roku znalazły się wśród dzieł, które stanęły w płomieniach podczas publicznego palenia książek przez nazistów. Kästner był wielokrotnie aresztowany i przesłuchiwany przez gestapo, jednak w przeciwieństwie do wielu innych pisarzy i artystów, nie uciekł z nazistowskich Niemiec i nie wyjechał za granicę. Nadal publikował w ukryciu i pod pseudonimem. Po wojnie pracował jako redaktor, wydawca i niezależny pisarz. W 1945 roku przeniósł się do Monachium, gdzie zmarł w 1974 roku.

Emil und die Detektive

Emil i detektywi
Mały Emil wyrusza pociągiem do Berlina, aby odwiedzić swoją babcię. Pieniądze, które miał jej dostarczyć, zostają podczas podróży skradzione przez paskudnego oszusta Grundeisa. Emil postanawia go ściągać, aby odzyskać pieniądze. Z pomocą przychodzi mu Gustaw i cały gang berlińskich chłopców. Książka została opublikowana w 1929 roku i jest pierwszą książką dla dzieci autorstwa Ericha Kästnera.

Kropeczka i Anton (Pünktchen und Anton)

Luise, zwana Kropeczką, ma zamożnych rodziców. Mimo to wieczorami wymyka się z domu i sprzedaje zapałki, aby zarobić pieniądze i w ten sposób pomóc swojej niani wyjść z trudnej sytuacji. W pewnym momencie Kropeczka poznaje Antona. Chłopiec podobnie jak ona próbuje zarobić na ulicach Berlina, aby wesprzeć swoją chorą matkę. Kropeczka i Anton szybko zaprzyjaźniają się i rozpoczynają przygodę pełną zwrotów akcji i zawirowań, która ostatecznie rozwiązuje się z korzyścią dla obu rodzin. Pünktchen und Anton ukazała się w 1931 roku i – jak wszystkie książki dla dzieci Ericha Kästnera – została kilkakrotnie sfilmowana, ostatnio w 1999 roku przez nagrodzoną Oscarem Caroline Link.

Latająca klasa

Akcja książki rozgrywa się w szkole z internatem w Bawarii, tuż przed świętami Bożego Narodzenia. Uczniowie biorą udział w próbie sztuki teatralnej o tym samym tytule: Latająca klasa. Mamy tu zaginione dyktanda, zaciekłe walki na pięści z uczniami szkoły średniej, nauczyciela Justusa i bohatera noszącego ksywę Niepalący, ponieważ mieszka w opuszczonym przedziale kolejowym dla niepalących. Latająca klasa to opowieść o przyjaciołach, którzy bezwarunkowo się wspierają, a także o nadziei i wzajemnym szacunku. Jest to szczególnie wzruszające, biorąc pod uwagę fakt, że książka została opublikowana w 1933 roku, krótko po dojściu nazistów do władzy, w czasach terroru i  pogardy dla ludzkości.

Mania czy Ania

Książka opowiada o bliźniaczkach Manii i Ani. Początkowo dziewczynki nic o sobie nie wiedzą, ponieważ po rozwodzie rodziców zostały rozdzielone. Ania zamieszkała z ojcem w Wiedniu, a Mania z matką w Monachium. Kiedy siostry spotykają się przypadkiem na koloniach, podejmują odważną decyzję: zamieniają się rolami. Ania nie wraca do ojca w Wiedniu, lecz jedzie do Monachium, natomiast Mania wyrusza do Wiednia. To początek szalonych perypetii, które ostatecznie kończą się happy endem. Książka ukazała się w 1949 roku, a poruszane w niej tematy – rozwód rodziców, matka samodzielnie wychowująca dziecko – były w powojennych Niemczech sporym zaskoczeniem.

Erich Kästner i jego ilustrator

Julia Jerosch z Międzynarodowej Biblioteki Młodzieżowej w Monachium uważa, że w opowieści o Erichu Kästnerze nie można pomijać ilustratora Waltera Triera. W bibliotece przechowywana jest spora kolekcja jego rysunków. „Okładki autorstwa Waltera Triera są dziś ikoną” - mówi Jerosch. „Kiedy myślimy o Emilu i detektywach, od razu staje nam przed oczami biały słup reklamowy na żółtym tle, zza którego wygląda Emil – to scena, która nawet nie pojawia się w książce”. Jerosch wyjaśnia również, dlaczego dzieci kochają Kästnera tak samo dziś, jak 50 lat temu: „Erich Kästner był bardzo blisko dzieci. Nigdy nie pisał w sposób pouczający i wprost nazywał to, co nie działa. Dzieci mają dobre wyczucie tego, co dzieje się dokoła. Nie chcą oglądać idealnego świata w książkach. Chcą czytać o tym, co je dotyka i porusza”.