Czy cyfryzacja to przyszłość pamięci?

Uznając wyzwania, przed którymi stają instytucje kultury w tym przede wszystkim miejsca pamięci i muzea historyczne, w dostosowywaniu się do zmieniających się nawyków konsumpcji mediów, postaram się pokrótce wskazać na rozmaite sposoby wykorzystania narzędzi cyfrowych w celu wzmocnienia transferu pamięci. Lata 2000 zaowocowały mnogością różnorodnych środków dystrybucji, a każda z omawianych tu technologii, umożliwia zgoła odmienne rodzaje spotkań, czy to z samymi ocalałymi czy przestrzeniami – materialnymi świadkami historii. Mają one tak potencjał do zrewolucjonizowania edukacji historycznej, oferując metody zanurzenia i zaangażowania, które dotychczas nie byłyby możliwe, jednakże wykorzystywanie nowych technologii w miejscach pamięci to również ważny temat ze względu na potrzebę środków zapewniających, że doświadczenie rzeczywistości rozszerzonej będą reaktualizować przeszłość i nie będą prowadziły do aktów braku szacunku dla ofiar, ani nie spowodują wtórnej traumatyzacji.

Sylwia Papier

W 2018 roku USHMM rozpoczęto wdrażanie pilotażowego programu mającego na celu zbadanie, w jaki sposób nowa technologia może poprawić doświadczenia zwiedzających. Muzeum wzbogaciło  ekspozycję The Tower of Faces (600 fotografii wykonanych w litewskim żydowskim miasteczku Ejszyszki w latach 1890-1941) o aplikację przybliżającą zwiedzającym szerszy kontekst prezentowanych na wystawie treści, jak na przykład realia przedwojenne czy historię życia i losy poszczególnych osób[1]. Najeżdżając tabletem na konkretne zdjęcie, to podświetla się, a narrator przybliża historię danej postaci, rodziny lub miejsca. To z kolei prowadzi do projektów pozwalających odwiedzającym dogłębnie eksplorować miejsca historyczne w sposób umożliwiający indywidualne poznawanie historii. Przykładem może tu być aplikacja XR zaproponowana przez Pomnik Pamięci Bergen-Belsen (2014). Ta wykorzystująca dane geolokalizacyjne aplikacja odtwarza wirtualną panoramę obozu koncentracyjnego oraz architektoniczne składniki terenu. Umożliwia rozpoznanie za pomocą iPada przeszłego (zgodnie ze stanem w dniu 15 kwietnia 1945 r.) kształtu obecnie zalesionego obszaru, pozbawionego dziś śladów obozu. Z kolei projekt innego miejsca pamięci, Inside Auschwitz (2017) to pierwszy dokument powstały z wykorzystaniem wirtualnej rzeczywistości 360° zrealizowany w Auschwitz-Birkenau, w którym ocalali Anita Lasker-Wallfisch, Philomena Franz i Walentyna Nikodem opowiadają swoją historie obozową. Z kolei najnowszą propozycją jest projekt Inside Kristallnacht (2024), którego główną bohaterką jest dr Charlotte Knobloch ocalała z nocy kryształowej prowadząca widza ulicami jednej z dzielnic Monachium. Dodatkowo korzystając z technologii XR i przetwarzania języka naturalnego[2], użytkownicy mogą wchodzić w słowną interakcję z Knobloch i zadawać pytania dotyczące m.in. Nocy Kryształowej, rodziny ocalałej, czy szerzej Holokaustu.

Świeżą i niezwykle interesującą kontekście myślenia o świadkach jest inicjatywa „3D Human Body Reconstruction” opracowana przez naukowców z Fraunhofer HHI. Realizujący go, zapoczątkowany w 2019 roku „Ernst Grube – Dziedzictwo”[3], nowy format medialny – to dokument stworzony z wykorzystaniem wirtualnej rzeczywistości, opowiadający o życiu Ernsta Grube, jednego z ostatnich niemieckich ocalałych z Holokaustu. Grube został zrekonstruowany cyfrowo na podstawie przeprowadzonego z nim w 2019 roku wywiadu w studio przechwytywania wolumetrycznego Volucap[4]. Następnie zarówno on, jak i przepytujący go młody uczeń zostają umieszczeni w wirtualnym środowisku – cyfrowo zbudowanych na potrzeby filmu miejscach historycznych. Projekt HHI miał swoją premierę w czerwcu 2022 roku w Sachsenhausen Memorial and Museum. Innym dokumentem stworzonym z wykorzystaniem tej samej techniki nagrywania jest ten poświęcony Evie Umlauf (2023). Realizowany przez Leibniz Supercomputing Centre of the Bavarian Academy of Sciences and Humanities monachijski projekt „LediZ” [5] służy powstaniu interaktywnych, trójwymiarowych, niemieckojęzycznych świadectw ocalałych z Holokaustu[6].  Ostatnim przykładem, o którym wspomnę, jest zaproponowana w 2022 roku przez Illinois Holocaust Museum and Education Center The Journey Back: A VR Experience. To projekt nazywany przez niektórych krytyków przełomowym, rewolucjonizujący myślenie o przyszłości pamięci o Holokauście. To pierwszy tego typu projekt, w którym przewodnikami po obozach koncentracyjnych są ocalali z Holokaustu.

Kolejnym krokiem tych praktyk cyfrowych jest stworzenie wysoce realistycznych cyfrowych reprezentacji ludzi i miejsc. Mowa o USC Shoah Dimensions New Dimensions in Testimony (2012) i brytyjskim programie Forever Project (2016), stworzony przez National Holocaust Centre and Museum w Wielkiej Brytanii[7], dzięki którym możliwe jest „podtrzymanie dialogu” z ocalałymi (naturalnej wielkości postaciami wyświetlanymi w formie 3D) za pomocą technologii rozpoznawania mowy przy jednoczesnym osiągnięciu pożądanego przez wszystkie wymienione wyżej inicjatywy efektu spotkania twarzą w twarz ze świadkiem historii (bez konieczności zakładania okularów VR).

Takie przekrojowe prześledzenie wybranych projektów wskazuje na to do jakiego stopnia digitalne próby upamiętniania są ważnymi współczesnymi praktykami zachowania dostępu do przeszłości, ale również wyznacza kierunek rozwoju współczesnych archiwów pamięci, które coraz bardziej angażują odbiorców, prowokują ich do krytycznego zaangażowania się, zapraszając równocześnie do odgrywania aktywnej roli w ponownej aktualizacji przeszłości i pamiętania. A co najważniejsze wywołują efekt obecności (presence effects)[8]. I z takimi jak zarysowane powyżej wyzwaniami i dylematami mierzą się również zaangażowane w niniejszy projekt instytucje, które w swych działaniach podjęły próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób możemy radzić sobie z napięciami między rosnącą potrzebą posiadania przystępnych i angażujących odbiorców kolekcji świadectw i obiekcjami związanymi z wykorzystywanymi w tym celu rozwiązaniami technicznymi wykraczającymi znacznie poza dostępne dotychczas formaty?