Fake news to rodzaj informacji medialnej, w której prawda miesza się z fałszem i dzięki Internetowi błyskawicznie rozchodzi po całym świecie – szkodząc osobom prywatnym i publicznym, firmom czy instytucjom. Rozumiejąc mechanizmy rządzące fake news i manipulacją językową, możemy im przeciwdziałać. Przygotowaliśmy więc dossier pokazujące te zjawiska w kontekście współczesnych mediów i nowych technologii. Oraz praktyczne wskazówki jak czytać, żeby nie dać się oszukać.
Partnerzy projektu: Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego, Polityka Insight
Już od jakiegoś czasu słyszymy, że żyjemy w czasach postprawdy. Rozwój internetu oraz możliwość wypowiadania się w nim anonimowo i nawiązywania kontaktów z nieznajomymi zachęciły ludzi do działania w sposób nieuczciwy. Od kilku miesięcy cały świat stoi na baczność, wstrzymując oddech w obliczu pandemii. Do walki z epidemią dochodzi jednak jeszcze jedna, równie zaciekła – walka z infodemią. Nieprawdziwe wiadomości rozprzestrzeniają się tak szybko jak wirus i powodują ogromne szkody. Hasło „fake news” weszło już na stałe do naszego języka, ale zauważamy ostatnio, że z pojęcia, które opisywało pewne zjawisko, stało się narzędziem walki politycznej. Naukowcy odchodzą więc od tego określenia, zastępując je pojęciem „dezinformacja”. Czy wiemy jednak, jak się przed nią bronić? Czy mamy do tego potrzebną wiedzę i narzędzia? Czy nie wpadamy w pułapkę nazywania jakiejś wiadomości fake newsem, gdyż nam się nie podoba i nie jest zgodna z naszym światopoglądem?
Prawda i fikcja mieszają się w tej pandemicznej rzeczywistości z niespotykaną dotąd intensywnością. Ta sytuacja skłoniła nas do stworzenia cyklu filmów, w których staramy się rzucić światło na różne aspekty fake newsów. W czterech odcinkach eksperci i ekspertki z Polski i Niemiec odpowiadają na pytania dotyczące mechanizmów stojących za tworzeniem i rozprzestrzenianiem się nieprawdziwych wiadomości, fenomenu teorii spiskowych, jakości w dziennikarstwie oraz roli zdjęć i obrazów w manipulowaniu faktami.
W projekcie uczestniczą znani youtuberzy, youtuberki, blogerki, dziennikarze i naukowcy. Do współpracy zaprosiliśmy również: socjolożkę i vlogerkę Natalię Tur, profesora nauk politycznych Wolfa Schünemanna, biotechnolożkę i vlogerkę Kasię Gandor, dziennikarza Christiana Schiffera, researcherkę i blogerkę Katarzynę Czajkę-Kominiarczuk, dziennikarza Georga Mascolo i youtubera Pawła Opydę.
Czasy przełomów – złoty czas dla fake newsów?
Natalia Tur / prof. dr Wolf J. Schünemann
Nauka a urojenia: dlaczego tak chętnie wierzymy w teorie spiskowe?
Kasia Gandor / Christian Schiffer
Czy fake news to domena złego dziennikarstwa?
Katarzyna Czajka-Kominiarczuk / Georg Mascolo
Czy zdjęcia są narzędziem do manipulowania faktami?
Paweł Opydo / prof. Martin Steinebach
Czytaj uważnie i do końca – często wiadomości są dużo mniej sensacyjne, niż sugeruje tytuł. A nieprawdziwe informacje często mają chwytliwe tytuły, żeby łatwiej się rozpowszechniały.
Fake newsy, szczególnie te generowane automatycznie, często mają błędy językowe lub nietypowe formatowanie. Błędy stylistyczne to również znak, że tekstu nie czytał profesjonalny redaktor, więc jego dziennikarska wiarygodność może być mniejsza.
Czy informacja pochodzi ze źródła, które znasz? Czy na pewno zgadza się adres strony internetowej? Fałszywe strony często podszywają się pod znane media. Jeśli nie znasz danego źródła, warto zajrzeć do części „O nas”, sprawdzić, kto stoi za publikowanymi treściami, kto je finansuje. Czy redakcja podała swój adres i sposób kontaktu? Strony fabrykujące fałszywe informacje często nie mają fizycznej siedziby. Z kolei strony o charakterze satyrycznym wprost piszą, że ich „newsy” są nieprawdziwe.
Upewnij się, że autor zna się na temacie, o którym pisze. Czasem autor tekstu podaje się za eksperta, choć nim w danej dziedzinie nie jest.
Sprawdź, czy wiadomość jest aktualna i ma związek z obecną sytuacją. Niektóre fałszywe informacje są dalej rozpowszechniane nawet wtedy, kiedy zostały już dawno wyjaśnione. Dodatkowo wiele fałszywych informacji zawiera błędy w datach lub nazwach miejsc.
Czy opisane instytucje lub dokumenty istnieją? Czy cytowane słowa padły naprawdę? Jednym ze sposobów manipulacji jest powołanie się na poważną instytucję, która nie zrobiła opisywanej rzeczy, albo zmyślenie cytatu znanej osoby. Tak samo powoływanie się na nieznanych ekspertów lub niepodawanie źródeł może wskazywać, że wiadomość jest fałszywa.
Czy czytasz tekst dziennikarski, czy może tekst sponsorowany przez reklamodawcę? Nie wszystkie materiały promocyjne mają formę kolorowej grafiki, niektóre przyjmują formę artykułów ale nadal promują konkretne produkty lub usługi.
Zwróć uwagę, czy autor pisze o faktach czy dzieli się swoją opinią. Teksty zawierające subiektywne oceny, emocjonalny język są wyrazem poglądów autora, które niekoniecznie muszą odpowiadać rzeczywistości.
Nasza pamięć czy ocena nie są nieomylne. Specyficzne sformułowania, treści czy prezentacja tekstu sprawiają, że chętniej w daną informację wierzymy. Wykorzystują to twórcy fake newsów. Ważne jest więc, aby nie ulegać pierwszemu wrażeniu, tylko sprawdzać treści, które wydają się szczególnie sensacyjne.
Warto sprawdzić daną informację w różnych źródłach, reprezentujących różne podejścia. To również sposób, żeby zweryfikować szczególnie sensacyjne doniesienia – jeśli pisze o nich tylko jedno mało renomowane źródło, mogą nie być wiarygodne.
Narzędziownik
Jak odnaleźć się w gąszczu różnego rodzaju informacji, które trafiają do nas na co dzień? Jak odróżnić prawdziwe wiadomości od tzw. "fake newsów"? Czym właściwie są fake newsy i jak się przed nimi chronić? – Fundacja Wspierania Społeczeństwa Informacyjnego przygotowała poradnik, w którym znaleźć można odpowiedzi na podstawowe pytania związane z manipulacją informacjami.
![Paulo Nazareth, SÉRIE Cadernos de África [Brasil]](/resources/files/jpg781/politicalcorrectness_querformat-formatkey-webp-w1920m.jpg "Paulo Nazareth, SÉRIE Cadernos de África [Brasil]")
