Na skróty:

Przejdź bezpośrednio do treści (Alt 1) Przejdź bezpośrednio do menu głownego (Alt 2)

Wielojęzyczność w Niemczech
Migracja i język

Połączenie różnych kultur - czarne pielmieni
Połączenie różnych kultur - czarne pielmieni | © colourbox.com

W wielokulturowych metropoliach takich jak Berlin czy Kolonia język niemiecki zmienia się pod wpływem innych języków. W dzielnicach zamieszkałych w dużej mierze przez migrantów można usłyszeć uproszczone zwroty takie jak „Gehst du Bahnhof?“. Jak przebiega ten proces wyjaśnia językoznawca, prof. Uwe Hinrichs.

Uwe Hinrichs

„Migracja i język“ będzie zapewne przez następne dekady dominującym tematem w lingwistyce. Oprócz zmian klimatycznych, zglobalizowanej gospodarki i nowych zagrożeń konfliktami zbrojnymi szczególnie znamienne dla XXI wieku są migracje, które obejmują swoim zasięgiem cały świat. Zjawisko to towarzyszy ludzkości od zawsze. Jednak nowe migracje niosą ze sobą nową jakość: przebiegają bardzo szybko, najczęściej w sposób niekontrolowany, niejednokrotnie są powiązane ze sobą i połączone z ucieczką, emigracją i azylem (Bacci 2015). Polityka i nauka Zachodu są jednak w dużej mierze na to nieprzygotowane, a muszą reagować szybko, co niesie za sobą duże ryzyko.
 
Wiele kultur i języków styka się przy tym ze sobą i wywiera na siebie intensywny wpływ. Takie kontakty istniały oczywiście zawsze: wielkie obszary położone w Indiach, na Karaibach czy Bałkanach, gdzie dochodziło do tego rodzaju styczności, są nawet stosunkowo dobrze zbadane. Także języki w Europie tworzą historycznie ukształtowaną wspólnotę kontaktów językowych (Hinrichs 2010). Mimo to „lingwistyka migracyjna“ jest jeszcze w powijakach. Z czego to wynika? Dziś nie chodzi o kontakty językowe na dalekich kontynentach, lecz o procesy, które mają miejsce na naszych oczach: intensywne mieszanie się języków i coraz bardziej powszechna wielojęzyczność determinują sytuację językową wszędzie, a szczególnie silnie w krajach europejskich. Wspomniana wielojęzyczność już w tej chwili zmienia języki docelowe i dostosowuje wiele z ich struktur do nowej sytuacji.

Wielojęzyczność i code switching 

W wielkich miastach takich jak Berlin czy Kolonia stykają się ze sobą i wpływają na siebie dziesiątki języków. Wcześniej były to przede wszystkim turecki, włoski, polski czy rosyjski. Teraz pojawiły się jeszcze arabski, perski czy też hindi, nie mówiąc już o językach używanych w Azji albo w Afryce Subsaharyjskiej. Języki te są używane na co dzień przez ich mówców naprzemiennie: w domu mówią po arabsku, na ulicy chcąc nie chcąc po niemiecku. Ten code switching, w wyniku którego powstaje cały szereg par językowych jak turecki-niemiecki albo polski-niemiecki, powoduje, że z czasem zmieniają się obydwa języki: ulegają uproszczeniu. Najważniejszą kwestią jest to, że w owych licznych odmianach „migranckiego niemieckiego“ nie chodzi przede wszystkim o poprawność gramatyczną, lecz o możliwie najskuteczniejszą komunikację. Lingwistyka mówi w takim przypadku o „destandaryzacji“: płaszczyzny jednego języka mieszają się ze sobą pod presją języka mówionego i skuteczności komunikacyjnej tworząc formy mieszane, które w pierwszej chwili często wyglądają na „nieprawidłowe“. Gramatyka języka standardowego ulega przy tym uproszczeniu i dochodzi często do dublowania się form – jest to być może jeden z powodów, dlaczego kraje takie jak Węgry, Serbia czy Polska odnoszą się w sferze polityki z rezerwą do zbyt intensywnej migracji.  

Ekstremalne zmiany językowe: „Kiezdeutsch“ 

Język niemiecki jest najlepszym przykładem zmian w języku pod wpływem nowych intensywnych kontaktów językowych. W wielokulturowych aglomeracjach powstały w ostatnich dziesięcioleciach ekstremalne formy pidginu, które tworzyli przedstawiciele wielu narodowości: Rosjanie i Turcy, Polacy i Arabowie, Portugalczycy i Serbowie. Gramatyka w tzw. „Kietzdeutsch“ (Wiese 2012) [1] jest radykalnie uproszczona, ponieważ zbyt wiele reguł gramatycznych w tym przypadku raczej przeszkadza niż pomaga. Typowe wypowiedzi to:

Isch geh ­_ Görlitzer Park. (zamiast: zum Görlitzer Park)
Isch frag mein_ Schwester. (zamiast: meine Schwester)
Hat er Protest gemacht. (zamiast: protestiert)
Hat sie aufgemacht die Tür Fatima. (zamiast: Fatima hat die Tür aufgemacht)

Jeszcze bardziej rozpowszechniony jest w języku młodzieżowym inny sposób mówienia charakteryzujący się częstą rezygnacją z rodzajników i przyimków („Kurzdeutsch“ /„niemiecki skrótowy“; Marossek 2016):

Gehst du ­_ Bahnhof?
Kaufst du _ Auto!
Isch werde ­_ zweiter Mai 18.

Szukając wyjaśnień tego stanu rzeczy, należy zwrócić uwagę na kilka aspektów: skuteczna komunikacja, która rezygnuje ze wszystkiego, co zbędne; formy z czatów na Facebooku, Twitterze i innych portalach; formy pidginu, szybkie użycie w mowie i swego rodzaju protest wobec norm języka pisanego. Ale także same  języki ojczyste mają duży wpływ:

• w mówionym arabskim prawie w ogóle nie używa się końcówek przypadka z języka pisanego.
• Nowy model / _ gibt Leute die kein Fleisch essen / (zamiast: es gibt) pochodzi z tureckiego, arabskiego, rosyjskiego i albańskiego, np. ros. est‘ ljudi.
• Szeroko rozpowszechniony model leksykalny / Protest machen / (zamiast: protestieren) pochodzi z tureckiego, perskiego i hindi (tur. telefon etmek „telefonować“).
• W większości języków migrantów nie ma rodzajników (języki słowiańskie, turecki) i dlatego w niemieckim używanym przez migrantów są często opuszczane.

I oczywiście są już też setki zapożyczeń z tureckiego i arabskiego, które w coraz większym stopniu cechują niemiecką codzienność, takie jak Döner, Kebab, Raky, Halva, Hamam, Ramadan, Burka, Dzhihad, Hadzh, Koran, Bayram itd.

Zmiany językowe w języku potocznym 

Dialekt młodzieży z imigranckich blokowisk (Kiezdeutsch) i skrótowy niemiecki (Kurzdeutsch) stanowią naturalne ekstrema związane z warstwami społecznymi i poziomem wykształcenia. Ale wyraźne ślady tych tendencji widoczne są także w języku potocznym. Jeśli 20 milionów ludzi jest wielojęzycznych i mówi codziennie odmianą niemieckiego używanego przez imigrantów, to musi mieć to jakiś wpływ na język większości. Ogólnie można powiedzieć: gramatyka na wysokim poziomie ulega redukcji i robi miejsce „zjawiskom kompromisowym“, które wynikają z kontaktu między językami. „Prawdziwi“ Niemcy uczą się żyć z tą nową sytuacją językową (2013, 225 i n.):

• Użycie wszystkich czterech przypadków języka niemieckiego staje się niejednorodne: często można usłyszeć np. das Auto von meinem Vater (zamiast: meines Vaters), er hat es ihn versprochen (zamiast: ihm), wir sprechen mit den Präsident_ (zamiast: mit dem Präsidenten); er hat ihm ein_ Vorwurf gemacht (zamiast: einen Vorwurf) itd.
• Przypadki ulegają często połowicznemu zastąpieniu przez przyimki: Die Rechtsprechung in Deutschland; die Zukunft für die Banken; die Lehren aus der Geschichte.
• Spójność zdania uległa rozluźnieniu: powstają luki i nielogiczności, które wcześniej uznawano za „błąd“, a dziś toleruje się je coraz powszechniej. Czy ktoś powie poprawnie (w zoo) mit einem niedlichen Eisbären czy mit ein niedlichen Eisbär albo jeszcze inaczej – prawie się tego już nie poprawia.
• Coraz bardziej powszechny jest w języku niemieckim model ze słowem machen: einen Film machen, ein Tor machen i zastępuje stare zwroty jak einen Film drehen itp.
• Trudne kategorie gramatyczne jak tryb przypuszczający czy czas zaprzeszły są w komunikacji ustnej niemal nieużywane.

Wszystko to ma swoje źródło w wielojęzycznym otoczeniu. Prowadzi do zwiększania się różnic między wysokim niemieckim (Hochdeutsch) i niemieckim mówionym. Powoli tworzy się nowa norma językowa (Hinrichs 2016a), która coraz bardziej oddala się od oficjalnej normy szkolnej: nowa trudność dla imigrantów. 

Rola angielskiego

Nowe zmiany w języku niemieckim są wzmacniane przez rolę języka angielskiego. Na uniwersytetach w kręgach naukowych mówi się często po angielsku, który dla imigrantów i studentów z zagranicy stanowi codzienną lingua franca (Fiedler, Brosch 2018). Także gospodarką rządzi od dawna angielski i prowadzi do powstawania form mieszanych, które określane są w Niemczech jako „Denglish“ i prowadzą do powstawania niekiedy groteskowych wypowiedzi jak np.:
„Ich musste die Harddisk neu formatieren, weil der falsch gesteckte Jumper zur data corruption geführt hat und der Computer gecrasht ist.“
Na takie wynaturzenia reaguje się coraz częściej używając ponownie większej liczby niemieckich wyrażeń, a wkrótce może także chińskich czy też innych. Ważne jest jednak: angielski jest językiem, który w ciągu swojej historii uległ zmianom pod wpływem kontaktów z nowoangielskim i wykazuje wiele cech, które w innych językach dopiero powstają, np. zanik przypadków. Angielski jest już w tym momencie, jak mówią lingwiści, „analityczny“ i pełni zatem także pod względem strukturalnym rolę wzorca.

[1] Kiezdeutsch – dialekt języka niemieckiego, który wykształcił się wśród młodzieży w osiedlach zamieszkałych głównie przez imigrantów, por.: http://www.bpb.de/apuz/32957/kiezdeutsch-ein-neuer-dialekt?p=all
 

Literatura

Bacci, Massimo Livi (2015): Kurze Geschichte der Migration. Berlin: Wagenbach.

Fiedler, Sabine, Brosch, Cyril (red.) (2018): Flucht, Exil, Migration. Sprachliche Herausforderungen. Leipziger Universitätsverlag.

Hinrichs, Uwe (2009), Sprachwandel oder Sprachverfall? Zur aktuellen For­schungs­situation im Deutschen. W: Muttersprache 1, str. 47-57.

Hinrichs, Uwe (2013): Multi Kulti Deutsch. Wie Migration die deutsche Sprache verändert. München: C.H. Beck.

Hinrichs, Uwe (2016): Die deutsche Sprache wirft Ballast ab. W: DIE ZEIT Nr 16, S. 50.

Hinrichs, Uwe (2016a): Sprachliche Wurmlöcher. Wie sich unser Sprechen verändert. In: Schmitz, Colleen M., Weiss, Judith E. (wyd.), Sprache. Ein Lesebuch von A bis Z. Göttingen: Wallstein. str. 150-153.

Hinrichs, Uwe (red.) (2010), Handbuch der Eurolinguistik. Wiesbaden: Harrassowitz.

Krefeld, Thomas (2004): Einführung in die Migrationslinguistik. Von der Germania italiana in die Romania multipla. Tübingen: Narr.

Luft, Stefan (2016): Die Flüchtlingskrise. Ursachen, Konflikte, Folgen. München: C.H.Beck.

Marossek, Diana (2016): Kommst du Bahnhof oder hast du Auto? München: Carl Hanser.

Radtke, Caroline (2017): Bereicherung oder Bedrohung? Veränderungen der deutschen Sprache durch Migration aus arabischen Ländern. Unv. Bachelor-Arbeit. Leipzig.

Wiese, Heike (2012): Kiezdeutsch. Ein neuer Dialekt entsteht. München: C.H. Beck.