Jienat

Dávjá ii gullon, muhto deháleabbo go goassege ovdal: esseijat, digaštallamat, jearahallamat regionála fágaolbmuin.

Sámi biologiija oahpaheaddji rahčamuš

Anne Olli lea biologiijaoahpaheaddji Sámis. Son geahččala doalahit heakkas davvisámegiela, álgoálbmotgielas, buot gáttuid vuostá. Son čilge iežas persovnnalaš oaivila manne.

Vuovdebuollimat dakko birrasiin gokče Yakutia gávpogiid mierkká sisa

Meahccebuollimat

Geasset

Vearrámus meahccebuollimat Yakutias guhkes áigái dagahedje guovllu suova ja gunaid sisa máŋgga mánnui. Tatiana Filippovas dikta govvida dien dili, ollu ballu ja gealdu.

Joar Nango girjehilduid gaskka Girjegumppis, Kárášjogas.

Girjegumpi

Heammástuhtti dáidda

Mun láven garvit geavahit doahpaga ‘dekolonialiseren’ ja mu mielas lea váttis identifiseret iežan ‘álgoálbmogin’, dadjá oahppan arkiteakta ja dáiddár Joar Nango, Sámis eret, ságastallamis dáiddáriin ja čálliin Susanne Hættain.

Dáidda- ja kulturárbi

Oaidnit rievdamiid

Sámi artista, Marije Jenssen dovdá ahte su sámi árbbis lea čiekŋalis/garra váikkuheapmi sutnje. Dán oktavuođas son čájeha bargguid ja čilge movt su ráhkisvuohta Árktisii lea láiden su dáidagiidda.

Semion Semionovich, Mesa váráš duogážis.|

Visuála ovddastupmi álgoálbmogiin

Álggahit iešstivrejuvvon visuála kultuvrra

Mii lea kultuvra ja movt lea dan ealáskahttin čadnon dáidagii ja digitaliseremii? Svetlana Romanova čállá man dehálaš kultuvrralaš oasálastin lea Árktalaš álbmogiidda almmolaš ságastallamis, ja álgoálbmogiid visuála sorjjasmeahttunvuođa identitehta ja man dehálaš doalaheapmi lea.

Ounasjohka golggotmánu go ealu vuojehit nuppi beallái dálvái

Reive ednui

De go eatnama varrasuonat

Movt lea šaddat bajás eanogáttis ja eallit ráfálaččat eanuin? Ja movt diet rievdá odne? Dáiddár ja girječálli Tanja Koistinen, lea oaidnán eanu mii rievddada ieš guđet sajiin geassebottas ja lea čállán reivve.

Ovdamearkan Amazonasis gehččet Apurinã pálmmaid, maid meannudit dego iežaset máddun, ahte leat čadnon arvái.

Birasplánen

Álgoálbmogiid molssaeavttut doallevaš máilbmái maŋŋel pandemiija

Investoriin ja gávpešiehtadusain lea dehálaš rolla mearridit maid olbmot buvttadit, gilvet, rogget, ráhkadit ja nuppe bealis mii lea suodjaluvvon. Go diekkár dehálaš mearrádusat dahkkojit, de fertejit álgoálbmogiid sosio-filosofiat, ekologalaš dieđut ja árvvut váldot fárrui mihá eanet.

Boazoeallu Finnmárkkus, davvin Norggas. Finnmárku lea stuorámus fylka Norggas ja doppe orrot olbmot vuorjasepmosit. Eanas sámiin orrot dappe.

Ruoná kolonialisma

“Mii dárbbašit politihka sihke dálkkádahkii ja lundui”

Mis lea juo dálkkádatkriisa, “mii eat gierdda šat vel luonddukriisa,” lohká Áili Keskitalo, Norgga Sámedikki presideanta. Jagiid čađa lea son rahčan norgga ráđđehusa plánaid vuostá ahte lasihit bieggamillopárkkaid. Jearahallamis son hupmá manne.

Dálkkádatrievdamat Davvi-Quebecas

“Buot lea váddáseabbo einnostit dál”

Avataq kulturinstituhtas, Montrealas lea bargun suodjalit ja ovddidit dáidaga ja kultuvrra Nunavik inuihtaide. Dán jearahallamis muitaleaba dáiddárat Olivia Lya Thomassie ja Nicolas Pirti-Duplessis, goappašagat mielbargit instituhtas, iežaska eallima birra guovtti kultuvrra gaskka.

LGBTIQ ja árbevierut

Máisttašan gáfe

Poehta Timimie Märak lea sápmelaš ja lesba. Su poesiijas de Timimie geahčada ieš guđet beliid das ja sin identitehtaid.

Die muohttagis lea árbevirolaš sámi gahpir.

Animistalaš sámi vuoiŋŋalašvuohta

Dálkkádat rievdan vuoiŋŋalaš kriisan

Go mii hupmat sámiiguin, de orru ahte ollu sámiide lea buorre eallin čadnon ahte luondu lea buori dilis. Dán teavsttas mii geahččat sámi álbmoga vuoiŋŋalašvuođa ja oainnuid birrasii, jápmimii ja dálkkádaga rievdamiidda.

Ruošša jiekŋamollen fanas molle árktalaš jieŋa

Geopolitihkka

Árktalaš: Láhka gáđohus

Muhtimat geahččalit bargat ahte dálkerievdamat galggaše mannat hilljáneapput, earát gis geahččalit dinet das eanemusat. Dađi mielde go áhpejiekŋa suddá, addá dat vejolašvuođaid ruošša gávpeprojeavttaide maid eat leat goasse ge ovdal oaidnán árktalaš guovlluin. Čálli Rodion Vasilievich Sulyandziga eahpida ahte beroštit go sii maidege davviguovllu álgoálbmogiin.

Elle Sofe Sárá lokte gieđaid dánsen láhkai.

Sámi identitehta dáiddas

Vástádus lea eana

Olbmuid oktavuohta luundduin ja dálkkádaga kriissat leat fáddán Elle Sofe Sárá čájálmasas mii čájehuvvo Árktalaš daidda riemuin. Videojearahallamis de sápmelaš rešissevra ja koreográfa muitala mainna lágiin álgoálbmot árbi ja identitehta boahtá oidnosii su dáiddalaš barggus.

Divttas

Skábmasalla

Dán divttas maid sámi diktačálli Inger Mari Aikio čállá, soapmásat háleštit – “seavdnjadeamos seavdnjadis” – skábma ija, mii jáddá dego ginttal. Skábma idja mii čalmmiid fátmmasta, skábma idja mii ii jávkka ovdal go beaivváš ádjá seavdjnadasa.

Áilu Valle muitala iežas oktavuođa kultuvrrain ja luondduin iežas musihkain.

Rap ja árbevierru

Dulbmojuvvon kultuvrraid jietna

Go jurddaša álgoálbmogiid árbevieruid, de ii leat rap vuosttaš mii časká oaivái. Musihkkárii Áilu Vallii lea diet buoremus vuohki čájehit sámiid ja sin oktavuođa luondduin.

Ráinnas energiija ii leat seammá go ehtalaš energiija.

Eko kolonialisma

Ođđa áigásaš áitagat álgoálbmogiidda

Oažžu vissásit dadjat ahte riiddut eatnamiid alde ii leat mihkkege ođas álgoálbmogiidda – eananriiddut soitet leat áidna mii álgoálbmogiin lea oktasaš. Muhto dán áiggis go lea dálkkádatkriisa, de lea ođđa lágan eananriidu čuožžilan mii áitá álgoálbmogiid eallinláibbi, kultuvrra ja boahtteáiggi birgejumi.

Dálkkádat dieđa davvi Kanadas

Dehálaš dieđut planehta birra mii boahtteáiggis lea liegganeamen

Bárru politihkalaš doaimmain inuihtaid bealis maŋemus jagiid, lea álggahan duođalaš struktuvrralaš rievdademiid olles Kanada politihkas, ja dieđalaš eanadat sáhttá leat nubbi.

Gudnejahttojuvvon riekti

'Diktet váriid eallit!'

Sámiide ja sin boazodollui ii leat biegga el-fápmu ii ruoná ii ge ovdáneapmi. Lea dušše industriija mii biđge sámi kultureanadaga, čállá dán artihkkalis Eva Maria Fjellheim, PhD stipendiáhtta Sámiid dutkamiid guovddážis, UiT/Norgga árktalaš universitehtas.

Snowchange ja eanadaga Ruovttoluotta Fievrredit Lundui Prográmma leat oasálaččat sihkkarastit Kivisuo, biomáŋggabealát báiki Suomas.

Ruovttoluotta fievrredit luonddu

Álgoálbmogiid diehtu ja máhttu suddjet birrasa

Min planehta ekologiija ja dálkkádat lea dál garrasit billistuvvomin. Nu go ollu oahppan olbmot čujuhit, de lea dat boađus globála rievideames ja resurssaid badjelmeare geavaheamis logiid ja čuđiid jagiid badjel mii lea doalvvuhan olmmošlaš kriissaide. Tero Mustonen geavaha organisašuvnna Snowchange, go čilge movt sáhttá fievrredit luonddu ruovttoluotta jos geavaha álgoálbmogiid bargomálliid ja reaidduid.

Maŋemus dálvvi lei earenoamáš ollu muohta – ii lean gal mihkkege ávvudit.

Sámeguovlu

Vuorjjes resursa

Máilmmi viidosaš njoammudávda bágge buohkaid leat ruovttus. Dáin “Beaivegirječállosiin” muitala Pirita Näkkäläjärvi man hutkát sámit leat bargan vai guldalit sin.

Borgon goahti gos lávejedje suovastit bierggu ja guliid.

Suddje resurssaid

Eai báze bálgát

Ale viečča luonddus eanet go maid dárbbašat – die lea sámiid vuđolaš ipmárdus. Movt heive diet oktii kapitalisttalaš servodagain mii eanet ja eanet luonddus viežžá riggodagaid? Susanne Hætta čállá dálkkádatrievdamiid birra maid olbmot lea dahkan ja makkár váikkuhusat das leat álgoálbmogiidda.

Bohccot eanandálus Aldana rieggás, Jakutias

Dálkkádaga rievdan Jakutias

“Luondu lea heaitán luohttimis midjiide”

Jávrrit galbmojit maŋŋá, guliid mearri unnu ja jiekŋasat suddet: Jakutias dálkkádaga rievdan ii leat guhkit teorehtalaš doaba. Maid čálli Vjačeslav Šadrin muitala, ahte oktavuohta olbmo ja luonddu gaskkohagaid hedjona.

Nuukas, Ruonáeatnamis, lassána vuosteháhku kolonialistta Hans Egede bácci vuostá.

Dálkkádaga rievdan ja korona

Man hoahppu juohke diŋggain lea

2020 jagi bohte roasut roasuid maŋis. Lei hárve optimisma. Goitge gullevašvuohta ja dáhttu bargat juoidá, earenoamážit nuoraid gaskka, addá min čállái Aka Niviânai, buori dovddu. Esseija rievdamiid birra maid mii vásihit ja dan garra dáhtu birget daiguin.

* Projeavtta namahus boahtá inuihtaid guhkes rahčamušain dálkkádatrievdamiid ektui. Seamma nammasaš girji maid Sheila Watt-Cloutier (2015, Allen Lane Publication) lea čállán, duođašta su ovdanvázzi barggu čatnat dálkkádatrievdamiid oktii olmmošvuoigatvuođaiguin. Okalik Eegeesiak, ovdalaš jođiheaddji Inuihtaid Polarbirra Rađis (Inuit Circumpolar Council/ICC), geavahii cealkámuša su ságastallamis Ovttastahttojuvvon Našuvnnaid dálkkádatkonferánssas COP 21, Parisas juovlamánu 3. beaivvi 2015.

Gávnnat eanet