Πολιτική ανυπακοή
Τα όρια της διαμαρτυρίας

Διαμαρτυρία με κάθε τίμημα; Οργανώσεις προστασίας του κλίματος όπως οι «Die Letzte Generation», «Extinction Rebellion» και «Ende Gelände» προκαλούν με πανευρωπαϊκές δράσεις ευρείας προβολής στα μέσα ενημέρωσης, οι οποίες εν μέρει υπερβαίνουν τα όρια της νομιμότητας. Μπορεί αυτό το είδος ακτιβισμού να θεωρείται ακόμη αποδεκτό συστατικό στοιχείο ενός δημοκρατικού συστήματος;

Eva-Maria Verfürth

Πολλές συμμαχίες δράσης υποστηρίζουν ότι η πολιτική εξακολουθεί να μην παίρνει αρκετά σοβαρά την επαπειλούμενη κλιματική κατάρρευση, και μεταφέρουν τη δυσαρέσκειά τους στον δρόμο, για να διαδηλώσουν κατά της χρήσης ορυκτής ενέργειας. Δεν αρκούνται ωστόσο πλέον στις διαδηλώσεις και τα συλλαλητήρια: Κολλάνε ‒με κόλλα‒ μέρη του σώματός τους σε αυτοκινητόδρομους, ακινητοποιούν εκσκαφείς ή μπλοκάρουν αγωγούς.

Οι ως επί το πλείστον νέοι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με πολλές αντιδράσεις, γιατί οι ενέργειες πολιτικής ανυπακοής τους προκαλούν πόλωση. Το κίνημα για την προστασία του περιβάλλοντος διχάζει για άλλη μια φορά την κοινωνία. Και το κομβικό ερώτημα είναι: Νομιμοποιούν τα αιτήματά τους το κλείσιμο των δρόμων, το σιρόπι σε ντεπόζιτα κατασκευαστικών μηχανημάτων, τις χαλαρωμένες βίδες και βαλβίδες σε εκσκαφείς, το ρίξιμο των διαχωριστικών σε εργοτάξια; 

Παρανομα η νομιμοποιημενα απο το Συνταγμα;

«Ναι», λέει ο ακτιβιστής Tadzio Müller στο πολιτικό περιοδικό Panorama. Όλα αυτά συμβαίνουν «στο πλαίσιο μιας νομιμοποιητικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης», την οποία κήρυξε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 28 Νοεμβρίου του 2019. Όπως και το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο, συνεχίζει ο Müller, είπε τον Απρίλιο του 2021 ότι η κλιματική κρίση απειλεί να καταργήσει τα δικαιώματα ελευθερίας των μελλοντικών γενεών. «Για μένα οι δράσεις αυτές είναι νόμιμη άμυνα».

Κάποιες ομάδες προστασίας του περιβάλλοντος επικαλούνται το δικαίωμα αντίστασης που κατοχυρώνεται στο άρθρο 20, παρ. 4 του Θεμελιώδους Νόμου, που αφορά την προσβολή του Συντάγματος, της τάξης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και του κράτους δικαίου: «Όλοι οι Γερμανοί έχουν το δικαίωμα αντίστασης εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί την κατάργηση αυτής της [συνταγματικής] τάξης, εφ’ όσον οποιοδήποτε άλλο μέσο είναι απρόσφορο».

Διαφορετική είναι η άποψη του υπουργού Δικαιοσύνης Marco Buschmann (FDP): «Η πολιτική ανυπακοή ούτε νομιμοποιείται ούτε δικαιολογείται, όπως ορίζεται στο γερμανικό Δίκαιο. Οι μη ανακοινωθείσες διαδηλώσεις σε αυτοκινητόδρομους είναι και παραμένουν παράνομες», έγραψε σε ένα tweet του μετά από μία δράση διακοπής της κυκλοφορίας. Τα δικαστήρια έχουν μέχρι στιγμής, και στο μεγαλύτερο μέρος τους, την ίδια άποψη και καταδικάζουν τους/τις ακτιβιστές/-ίστριες στις περισσότερες περιπτώσεις επιβάλλοντάς τους είτε χρηματικές ποινές είτε ποινές κράτησης. Ωστόσο, αυτές ακριβώς οι αποφάσεις των δικαστηρίων έχουν προκαλέσει έντονες συζητήσεις στους κύκλους των ειδικών. Μάλιστα, ορισμένοι/-ες δικαστές καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα: Τον Νοέμβριο του 2022 το Περιφερειακό Δικαστήριο του Φλένσμπουργκ αναγνώρισε το επιχείρημα της «κατάστασης ανάγκης που αποκλείει το άδικο» και αθώωσε κάποιον που, μαζί με άλλους, είχε κάνει κατάληψη σε δάσος και κατηγορούνταν για διατάραξη οικιακής ειρήνης.

Εν ολίγοις: από νομική σκοπιά, η κατάσταση παραμένει σύνθετη.

Κάτι το οποίο ανάγεται και στην ίδια τη φύση της πολιτικής ανυπακοής: Εξ ορισμού, η πολιτική ανυπακοή αντιστοιχεί σε (ελαφρές) παραβιάσεις των νομικών προτύπων και διατάξεων, στις οποίες συνειδητά προβαίνουν τα άτομα που διαμαρτύρονται. Αυτό δεν καθιστά άραγε per se παράνομη τη μορφή της διαμαρτυρίας; Όχι, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.

«Λυδια λιθος για τις ωριμες δημοκρατιες»

Τον Οκτώβριο του 2022, έπειτα από μια δράση διακοπής κυκλοφορίας με ακτιβιστές να κολλάνε τα χέρια τους στην άσφαλτο, ναι μεν ο καγκελάριος Olaf Scholz (SPD) έκανε έκκληση στην ομάδα Letzte Generation (Τελευταία Γενιά) να μη βάζει σε κίνδυνο άλλους με τις πράξεις της. Ταυτόχρονα, όμως, τόνισε ότι «πρέπει να αποδεχόμαστε την κριτική στάση, την κριτική διαμαρτυρία». Η συγγραφέας Jagoda Marinić γράφει στη Süddeutsche Zeitung για τη «γενιά πολιτικής ανυπακοής»: «Επανάσταση σημαίνει σήμερα να παίρνεις τον κόσμο στα σοβαρά». Η νεολαία της Greta Thunberg, του Rezo και της Billie Eilish, γράφει η Marinić, θέλει να μας «ξυπνήσει από το δημοκρατικό κώμα». Και η πολιτική ανυπακοή είναι το πιο δυνατό χαρτί που μπορεί να παίξει η δημοκρατία: «Ενώ στην Κίνα οι διαδηλώσεις καταστέλλονται βίαια μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου, στη Δύση η ιδρύτρια των Fridays for Future βγάζει τον οργισμένο λόγο της ενώπιον των Ηνωμένων Εθνών».
Όποιος θεωρεί ακραίους τους σημερινούς ακτιβιστές του κλίματος, ας θυμηθεί τις δράσεις του παρελθόντος – όπως η κατάληψη της πλατφόρμας πετρελαίου Brent Spar από την Greenpeace το 1995.  | Φωτ. (λεπτομέρεια): © picture-alliance/dpa/epa/AFP Η ανυπακοή ως σημάδι μιας δημοκρατίας που λειτουργεί; «Ο τρόπος αντιμετώπισης της δικαιολογημένης πολιτικής ανυπακοής είναι η λυδία λίθος για τις ώριμες δημοκρατίες και πρέπει να θεωρείται απαραίτητο στοιχείο της πολιτικής τους κουλτούρας» γράφει και ο Bernward Gesang, καθηγητής Φιλοσοφίας και Ηθικής της Οικονομίας στο Μάνχαϊμ. Μεταξύ άλλων, σε ένα άρθρο για την taz ο Gesang, που έχει γράψει πλήθος δοκιμίων, παραθέτει τις σκέψεις του για το κατά πόσον μπορεί να νομιμοποιείται η πολιτική ανυπακοή. «Στη φιλοσοφία συναντάμε συλλογισμούς περί αυτού το αργότερο από τον John Locke (1632-1704) και μετά». Σύμφωνα με τον Locke, γράφει ο Gesang, η πολιτική ανυπακοή κρίνεται «ως απαραίτητη κινητήριος δύναμη για την τροποποίηση του δικαίου» και άρα δικαιολογείται όταν «για την αποφυγή της αδικίας δεν μπορεί κανείς να επικαλεστεί τον νόμο». Με λίγα λόγια: Όταν έχουν αποτύχει οι νόμιμες προσπάθειες, η πολιτική ανυπακοή μπορεί να είναι απαραίτητη. Ο ίδιος ο Gesang επισημαίνει ότι πολλές κοινωνικές αλλαγές –από το τέλος του «απαρτχάιντ» στις ΗΠΑ μέχρι τη σταδιακή απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα στη Γερμανία– δεν θα είχαν συμβεί δίχως την πολιτική ανυπακοή.

Με την εκτίμησή του ο Locke πρωτοπορεί σε κάτι που πολλοί και πολλές φιλόσοφοι μετά από εκείνον θα συμμεριστούν. Όπως στου Locke, έτσι και στους δικούς τους ορισμούς η πολιτική ανυπακοή, ωστόσο, δικαιολογείται μόνο για σκοπούς που αφορούν το σύνολο της κοινωνίας και όχι το άτομο – ας πούμε, όταν το κράτος δικαίου παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα ή το κοινό συμφέρον, όπως εξηγεί ο Gesang. Έτσι, ο φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Jürgen Habermas ορίζει την πολιτική ανυπακοή ως ηθικά νομιμοποιημένη διαμαρτυρία «που δεν πρέπει να πηγάζει μόνο από προσωπικές θρησκευτικές πεποιθήσεις ή ίδια συμφέροντα. Είναι μια δημόσια πράξη η οποία κατά κανόνα έχει προαγγελθεί […]· εμπερικλείει την εσκεμμένη παραβίαση μεμονωμένων νομικών διατάξεων δίχως να επηρεάζει την υπακοή έναντι της νομοθεσίας στο σύνολό της· απαιτεί την προθυμία να υποστεί κανείς τις νομικές συνέπειες της παραβίασης του κανόνα· η παραβίαση νόμου στην οποία εκφράζεται η πολιτική ανυπακοή έχει αποκλειστικά συμβολικό χαρακτήρα – από αυτό και μόνο προκύπτει ο περιορισμός της διαμαρτυρίας στα μη βίαια μέσα».

Επομένως, η αξιολόγηση των δράσεων διαμαρτυρίας δεν αφορά μόνο τις μεθόδους, συνεχίζει ο Gesang: Εάν η πολιτική ανυπακοή –στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η παραβίαση νόμων– δεν εξυπηρετεί το καλό όλων, τότε δεν νομιμοποιείται. Επιπλέον, η πολιτική ανυπακοή πρέπει να είναι, όμως, όσο το δυνατόν μη-βίαιη και ο στόχος να μην είναι ανέφικτος. Το εάν οι δράσεις διαμαρτυρίας για το κλίμα νομιμοποιούνται ή όχι, συναρτάται, κατά την άποψή του, με το εξής ερώτημα: Πόσο μεγάλη είναι η ζημιά που θα προκληθεί σε σύγκριση με τις πιθανότητες επιτυχίας; Ή αλλιώς: Πόσο μεγάλη είναι η ανάγκη και πόσος εξαναγκασμός μπορεί να νομιμοποιηθεί λόγω αυτής;

Ολα αυτα εχουν ξαναγινει

Η Letzte Generation έχει στο μεταξύ εξαγγείλει την εντατικοποίηση των διαμαρτυριών της. Άρα, οι συζητήσεις περί ανάγκης έναντι εξαναγκασμού θα περάσουν στον επόμενο γύρο. Αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε εξέλιξη κάποιες εκατοντάδες ποινικές διαδικασίες εναντίον της ομάδας. «Πρόκειται για μια πολύ λεπτή γραμμή» λέει η ερευνήτρια των μορφών διαμαρτυρίας και πολιτική επιστήμονας Anna Nora Freier στην επιστημονική εκπομπή «nano» του ZDF για τις δράσεις που εμπεριέχουν δυνάμει αξιόποινες πράξεις όπως ο εξαναγκασμός, η φθορά ξένης ιδιοκτησίας ή το σαμποτάζ. Οι δράσεις αυτές, λέει η επιστήμονας, ναι μεν αποκτούν μεγάλη δημοσιότητα στα μέσα ενημέρωσης, αλλά εάν επιλέγονται μορφές «που ξεπερνούν τα όρια της ειρηνικής διαμαρτυρίας και είναι δυνάμει αξιόποινες, ενδέχεται ο κόσμος να μην μπορεί να εκφράσει αλληλεγγύη».
Η συζήτηση για την πολιτική ανυπακοή επίσης δεν είναι καινούργια. Ειδικά στις διαδηλώσεις κατά των προσωρινών εγκαταστάσεων πυρηνικών αποβλήτων αναζωπυρωνόταν κάθε τόσο εκ νέου, όπως εδώ, στο Γκόρλεμπεν τον Μάρτιο του 1979.  | Φωτ. (λεπτομέρεια): © picture-alliance/Sven Simon Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι καινούργια ούτε η συγκεκριμένη μορφή της διαμαρτυρίας για το κλίμα ούτε και η σχετική δημόσια συζήτηση. Με ριψοκίνδυνες και υψηλής προβολής στα μέσα ενημέρωσης δράσεις, η ναυαρχίδα της Greenpeace «Rainbow Warrior» επιστρατεύτηκε τις δεκαετίες του 1970 και 1980 ενάντια στις πυρηνικές δοκιμές και τη σφαγή πληθυσμών φώκιας. Κινήματα για την ειρήνη, για το περιβάλλον και κατά των πυρηνικών οργάνωναν καθιστικές διαμαρτυρίες και δράσεις διακοπής κυκλοφορίας σε όλη την Ευρώπη, έκαναν έφοδο σε πλατφόρμες πετρελαίου, αλυσοδένονταν στις ράγες τρένων μπροστά σε φορτία πυρηνικών αποβλήτων. Πολλοί και πολλές πολιτικοί των ημερών μας, συμπεριλαμβανομένου του 53χρονου υπουργού Προστασίας του Κλίματος Robert Habeck, έζησαν αυτές τις κινήσεις διαμαρτυρίας όταν ήταν οι ίδιοι στην ηλικία εκείνων που διαμαρτύρονται σήμερα. Την εποχή εκείνη αγωνίζονταν εξίσου σθεναρά, ωστόσο λίγα έχουν αλλάξει από τότε στην ίδια τη συζήτηση.