Stolpersteine
's werelds grootste gedenkteken

Stolpersteine zijn betonnen kubussen van 10 × 10 × 10 cm³ met aan de bovenkant een koperen plaat waarop de levensgegevens van een slachtoffer zijn gegraveerd.

De kleine gedenkstenen zijn bedoeld om het lot van individuele mensen te herdenken. Elke handgemaakte steen draagt opzettelijk de naam van slechts één persoon, hun geboortejaar en hun lot. Demnig stelt hiermee een voorbeeld tegenover de ideologie van de nationaalsocialisten, die mensen in een nummer veranderden om hun individualiteit weg te nemen. De gedenkstenen worden meestal in het trottoir gezet voor de laatste vrij gekozen huizen van de nazislachtoffers, zodat de voormalige bewoners niet worden vergeten.
Waarom een Stolperstein? Een Stolperstein is een steen waarover je struikelt, het geeft een gevoel van een obstakel en nodigt voorbijgangers uit om stil te staan en na te denken. Gunter Demnig citeert graag een student die, op de vraag van een journalist of mensen echt kunnen struikelen over Stolpersteine, ooit antwoordde dat mensen struikelen met hun hoofd en hun hart.

 

‚Kan het weer gebeuren?‘, vraagt Gunter Demnig, die na de Tweede Wereldoorlog in 1947 werd geboren. ‚Deze vraag stel ik mezelf steeds opnieuw.‘

De Duitse kunstenaar Gunter Demnig ontwikkelde in de jaren negentig het concept van de Stolpersteine. In 1992, ter gelegenheid van de 50e verjaardag van Heinrich Himmlers bevel tot deportatie van de Sinti en Roma, plaatste hij de eerste steen met een messingplaat voor het Historisch Stadhuis van Keulen. In 1995 legde Demnig meer stenen in Keulen – destijds nog zonder officiële toestemming. Tegenwoordig werkt hij uitsluitend met officiële goedkeuring. Hij heeft een stichting opgericht, de STIFTUNG – SPUREN – Gunter Demnig, om zijn ideeën en levenswerk te documenteren, te herdenken en voort te zetten – in heel Europa en wereldwijd. Demnig werkt daarbij in een heel klein team en legt de meeste stenen zelf. Zo wil hij ervoor zorgen dat de installatie van de Stolpersteine met respect gebeurt. Voor hem hoort daar een betekenisvolle plek voor de steen bij, evenals de uitwisseling en aanwezigheid van familieleden van het slachtoffer, naast andere aanwezigen tijdens de plaatsing.
In 2021 zei Gunter Demnig: ‚Het project neemt nu de vorm aan waarvan ik altijd heb gedroomd. Overal waar de Duitse Wehrmacht, de SS, de Gestapo huishielden, duiken symbolisch stenen op. Ondertussen is het meer een generatiekwestie geworden, omdat nu de kleinkinderen of achterkleinkinderen vragen: wat is er met onze oma gebeurd? Waarom hadden wij nooit grootouders? Het gaat dus onverminderd verder.‘

Stolpersteine worden gelegd ter herinnering aan mensen die door de nazi's werden vervolgd en vermoord: Joden, Sinti en Roma, homoseksuelen, mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking; mensen die vanwege hun politieke opvattingen, hun religie, hun seksuele geaardheid of huidskleur werden vervolgd, maar ook dwangarbeiders, mannen die als deserteurs werden beschouwd, mensen die vanwege hun vermeende asocialiteit werden vervolgd, zoals daklozen en prostituees, en personen die tot zelfmoord werden gedreven.

In tegenstelling tot de algemene opvatting dat stenen alleen voor overledenen worden gelegd, worden ze ook gemaakt voor overlevenden van concentratiekampen en mensen die konden vluchten.

Herdenken van groepen

Er zijn plekken waar honderden, misschien wel duizenden Stolpersteine zouden moeten worden gelegd, maar waar de ruimte niet toereikend is of waar de omvang van het project elke verbeelding te boven gaat. In dat geval biedt een Stolperschwelle een oplossing.

Op een Stolperschwelle kan in enkele regels worden gedocumenteerd wat er op deze plek is gebeurd. De drempel is gebaseerd op de afmetingen van de Stolpersteine (breedte 96 mm) en kan tot een meter worden verlengd. Er zijn maximaal 5 regels mogelijk. De plaatsing gebeurt op dezelfde manier als bij Stolpersteine, vlak in beton. Ze worden individueel ontworpen en uitgewerkt. (Citaat Gunter Demnig)

De koperen gedenkplaten op de stenen zijn met de hand gegraveerd met hamers en blokletters. Ze zijn aangebracht in het trottoir voor de laatste vrij gekozen verblijfplaatsen van de nazislachtoffers.
  Het duurt een goed jaar van de aanvraag tot de productie en het leggen van een steen.
Er moet rekening worden gehouden met een doorlooptijd van zes maanden. De gegevens moeten beschikbaar zijn, dan worden ze gecontroleerd en dan worden de bestellingen verdeeld. Soms gaat het drie of vier keer heen en weer voordat een inscriptie daadwerkelijk door iedereen is goedgekeurd en geplaatst.

Het productieproces van de gedenkstenen wordt geïllustreerd in de volgende video. 

Er zijn ook critici. Charlotte Knobloch, voorzitter van de Joodse Gemeente München en Oberbayern, vindt het ‚ondraaglijk‘ dat de namen van vermoorde joden op platen staan die in de grond zijn ingebed, waarover met de voeten ‚gestapt‘ wordt. De kritiek heeft effect gehad: de Münchense gemeenteraad verbood in de jaren 2000 de Stolpersteine, sindsdien mogen er alleen nog steles zijn ter nagedachtenis aan de vervolgden. Maar de beslissing is tot op de dag van vandaag omstreden onder de bevolking. Een tegeninitiatief laat sinds 2018 toch stenen leggen op privégrond, bij de onthulling zijn familieleden en leden van joodse gemeenschappen aanwezig.

Als er een steen gelegd moet worden, moeten de stad en de gemeente daarmee instemmen. Tot op heden zijn er in de Beierse hoofdstad München geen Stolpersteine. Daar wordt op andere manieren aan de slachtoffers gedacht, bijvoorbeeld met platen aan de muren van de huizen waarin ze voor het laatst hebben gewoond.

Demnig kan de beslissing van de stad München niet begrijpen. ‚Ik vind de beschuldiging absurd,‘ zegt hij. Met dit argument zou ook niemand de Sint-Pietersbasiliek mogen betreden, waar onder de vloerplaten graven liggen.

In Bremen hebben NS-slachtoffers in 2014 kritiek geuit op Demnig omdat hij op zijn stenen woorden gebruikt zoals rassenschande, gewoontedelinquent of volksbedreiger, wat nazi-jargon is. Volgens de stichting doet zij dit om duidelijk te maken hoe absurd en onhoudbaar de redenen voor vervolging waren. In een interview met de Weserkurier zei Demnigs medewerkster Karin Richert dat het niet om de ‚hedendaagse gevoeligheden‘ gaat. ‚We willen dit niet corrigeren.‘ Demnig gebruikt bewust deze termen. Zijn stichting benadrukt dat de Stolpersteine geschiedenis documenteren. Het project is bedoeld om voorbijgangers aan te moedigen na te denken over de terminologie die in de NS-tijd werd gebruikt.

In de volgende documentaire van de zender Arte wordt uitgelegd waarom Stolpersteine in Parijs en München kritisch worden bekeken als gedenkplaatsen.
 

Die historische context verwijst naar de Duitse bezetting van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, van 1940 tot 1945. In deze periode voerde de nationaalsocialistische bezettingsmacht een systematische vervolging en deportatie van de Joodse bevolking uit, wat leidde tot een bijzonder hoog percentage slachtoffers. Ongeveer 75% van de Joodse bevolking, zo'n 102.000 mensen, werden naar concentratie- en vernietigingskampen zoals Auschwitz en Sobibor gedeporteerd en vermoord. Dit was het hoogste percentage vermoorde Joden in West-Europa.

De redenen voor dit hoge aantal slachtoffers zijn divers. Enerzijds speelde de efficiënte organisatie van de Duitse bezetters een rol, die werd ondersteund door de uitgebreide samenwerking van de Nederlandse autoriteiten en de Nederlandse spoorwegen. Anderzijds waren er in Nederland, in vergelijking met andere landen, minder mogelijkheden voor Joden om onder te duiken of te vluchten, omdat de geografische en sociale omstandigheden dit bemoeilijkten.

In totaal vielen meer dan 200.000 mensen in Nederland ten prooi aan het nationaalsocialistische terrorisme, waaronder niet alleen Joden, maar ook politieke tegenstanders, Roma, Sinti, mensen met een handicap en homoseksuelen. Het enorme verlies aan levens en de vernietiging van de Joodse gemeenschappen hebben diepe sporen achtergelaten in de Nederlandse samenleving en blijven tot op de dag van vandaag het collectieve geheugen vormgeven.

Hoewel Gunter Demnig sinds 2007 regelmatig Stolpersteine in Nederland heeft gelegd, maken lokale verenigingen en initiatieven sinds 2015 ook eigen gedenkstenen, omdat de lange wachtlijsten voor door Demnig gemaakte Stolpersteine dit noodzakelijk maakten. Er is bewust op gelet dat de stenen visueel aangepast zijn aan de ‚echte‘ Stolpersteinen.

In de afgelopen jaren is de vraag naar Stolpersteine in Nederland steeds meer toegenomen. Dit leidde tot lange wachttijden voor nabestaanden, familieleden, bewoners, buren en organisaties die om de stenen hebben verzocht.

In het hele land zijn er ongeveer 10.000 exemplaren. De eerste stad was Borne, in de provincie Overijssel. Hier liggen inmiddels 81 stenen. Aangezien er gedurende tientallen jaren geen uniforme registratie van de gelegde stenen in Nederland was, is het aantal slechts ruw te schatten. Zo zouden in grote Nederlandse steden zoals Amsterdam 650 liggen, in Rotterdam en Hilversum elk ongeveer 400, en in Den Haag circa 165 stuks.

In 2020 werd de Stichting Stolpersteine opgericht om vooral de lange wachttijden voor Amsterdam, Amstelveen, Landsmeer, Utrecht en Watergang aan te pakken.

Sinds 2021 worden Stolpersteine in de speciaal gebouwde werkplaats in Amsterdam geproduceerd. Daarmee is de lokale Stolperstein-werkplaats de enige in zijn soort buiten Duitsland. Het Goethe-Institut in Amsterdam heeft hiervoor ruimte beschikbaar gesteld in de tuin van het instituut aan de Herengracht.

Mikko Fritze, voormalig directeur van het Goethe-Institut Nederland: ‚Toen we hoorden dat Stolpersteine in Nederland geproduceerd zouden worden, hebben we meteen aangeboden om hier een atelier op te zetten. We zijn trots en dankbaar dat we dit belangrijke project mogen ondersteunen en promoten. Het is belangrijk voor ons om de herinnering levend te houden en mensen dichter bij de geschiedenis van de slachtoffers van het nationaalsocialisme te brengen.‘

Bij de opening van de workshop benadrukte de voormalig Duitse ambassadeur Dirk Brengelmann ‚... dat we nu de mogelijkheid hebben om alle slachtoffers individueel te herdenken door het creëren van de Stolpersteine in Nederland.‘

Naast het beschikbaar stellen van de locatie voor de workshop en een financiële bijdrage, leverde het Goethe-Institut ook personeel. Het houten atelier werd ontworpen en gebouwd door Norbèr van Herwaarden, huismeester van het Goethe-Institut, samen met het vrijwilligersteam van de Stichting Stolpersteine.

Particuliere sponsors uit Nederland en de VS hebben het project genereus financieel ondersteund.

Deze extra productielocatie naast Berlijn en Elbenrod (de woonplaats van Gunter Demnig) betekent dat de wachttijden voor aanvragen voor struikelstenen aanzienlijk kunnen worden verkort en dat er in de toekomst meer stenen kunnen worden gelegd.
 

De door Gunter Demnig opgerichte STIFTUNG - SPUREN - Gunter Demnig beheert de gegevens van alle wereldwijd gelegde Stolpersteine en is verantwoordelijk voor de productie van de Stolpersteine. Alexander Stukenberg is in dienst bij deze stichting.

De voortdurend groeiende vraag en de lange wachtlijst voor Amsterdam vereisten een oplossing. Daarom werd in 2019 de Amsterdamse Stichting Stolpersteine opgericht door Alexander Stukenberg, die alle gegevens over de Nederlandse Stolpersteine systematisch vastlegt.

De Stichting Stolpersteine is verantwoordelijk voor de samenwerking tussen de gemeenten en de Duitse STIFTUNG — SPUREN — Gunter Demnig en behandelt aanvragen en leggingen in Amsterdam en omgeving.
Daarnaast is Alexander Stukenberg verantwoordelijk voor de coördinatie en productie van de Stolpersteine in de gehele BeNeLux-regio.
 
 

De meeste stenen worden eenmaal per jaar schoongemaakt door buurtbewoners, Stolperstein-paten of voorbijgangers. Dit gebeurt vooral op 27 januari, de Internationale Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van de Holocaust; in Duitsland eerder op 9 november, de verjaardag van de Novemberpogroms van 1938. Voor de reiniging zijn een gewone afwas spons, een schoonmaakmiddel voor metalen oppervlakken en een paar vellen keukenpapier het meest geschikt. Eerst moet het grove straatvuil worden verwijderd, daarna wordt het metalen schoonmaakmiddel met de spons aangebracht. Nadat dit heeft ingewerkt, wordt de steen stevig schoongewreven. Met wat water kunnen de resten van het schoonmaakmiddel worden afgespoeld. 

Inmiddels zijn er in meer dan 30 landen Stolpersteine gelegd. De lotgevallen en verhalen van de mensen die herdacht worden, worden door de verschillende Goethe-Instituten op verschillende manieren opgevangen.