«Голоцен туралы айту жеткілікті, біз көптен бері антропоценде өмір сүреміз». Дәл осылай атмосфералық химик Пауль Крутцен 2000 жылы бір конференцияны үзген болатын. Сонда Нобель сыйлығының лауреатын және озон  тесігін тұнғыш ашушысын шынымен не алаңдатты екен?

Голоцен деп Жер тарихындағы  дәуірді атайды, ол соңғы суық кезең аяқталуымен 11 700 жыл бұрын басталған. Осы кезеңдегі климат ерекше тұрақты. Көптеген ғалымдар бұны адами мәдениеттердің дамуына арналған маңызды жағдай деп санайды. Бірақ бұл аяқталған сияқты: индустриаландыру басталғаннан бері жаһандық температура айтарлықтай жоғарлап келеді.  Ғалымдардың көбі бұның себебі адам қызметінде деп сенімді, қарқынды ауыл шаруашылығын, өсіп келе жатқан әлемдік экономиканы және көліктің жоғарлап келе жатқан санын қоса алғанда.

Ұлы үдеу
Міне мыңдаған жылдар бойы адамдар өзінің жергілікті қоршаған ортасына араласып келеді. Шамамен 1800 жылдан бері өнеркәсіптік төңкеріс басталуынан қазба отынды жаппай пайдалану басталған. Бірақ тек қана 1950-ші жылдардан бастап адамның әсері бүкіл әлемде, бұрынғымен салыстырғанда,  әлдеқайда жылдам  дами бастады. Сондықтан антропоцен зерттеушілерінің көбі  «адам ғасырының» басталуын 20-ғасырдың ортасында көреді: планета халықы  энергияның қазба көздері жоғарлағандай жылдам өсіп келеді. Ал  сонымен бірге CO2 жылыжай газдың (көмірқышқыл газдың) атмосферадағы
мөлшері де. Бұл даму «Ұлы үдеу» деген атауға ие болды.

«Ұлу үдеу» туралы қосымша ақпаратты Саяси білім берудің федералдық орталығының (BpB) «Антропоцен» интерактивті  құжаттамасынан табуға болады.

Ал Сіз бұны білдіңіз бе?

Мыңнан 1 | Банандар pixabay.com
Банандардың іөптеген әртүрлі сұрыптары бар, бірақ олардың бәрі жеуге жарамды емес. Жалпы алғанда, егіп өсірілетін бананадардың 1000-нан астам будандастырулары  және сұрыптары бар. Алайда Еуропа мен АҚШ дүкендерінде тек қана жалғыз, белгілі бір сұрыпты табуға болады – «Кавендиш». Бұл бананның дәмі өте жұмсақ. Оны жасыл күйінде жинайды, сондықтан оны тасымалдау оңай – ал бұл сауда үшін өте пайдалы.

- 57 пайыз | Сайрағыш құстар
  Германия мен Еуропада құстардың саны  азайып келеді. Ауыл шаруашылық ланшафттарында мекендейтін құстардың түрлері ерекше қауіпке ұшырайды. Еуропалық Одақтың ауыл шаруашылық аудандарында көбеюші жұптардың саны 1980-ден 2010 жылға дейінгі кезеңде 300 миллионға қысқарды

40 миллион | Криль © Гельмут Корнели/ Alamy-дегі жоғары сапалы фото
Бәрінен бұрын әкті қаңқасы бар тірі ағзалар мұхиттың қышқылдануынан зардап шегеді. Мысалы, осның нәтижесінде крильдің балаңқұрттары енді хитин қабықшаны түзе алмайды, сондықтан таңқышаяндарда ұрықтар айтарлықтай аз мөлшерде дамиды.  Бірақ криль өте көп теңіз мекендеушілерінің мәзіріне кіреді. Ірі көк кит бір күнде 40 миллионға дейін  осы ұсақ шаянтәрізділерді жеп қояды.

4300 футбол алаңы | Ландшафттың бұзылуы © pixabay
Қоңыр көмір ашық тәсілмен шығарылады. Бұған байланысты бұзылатын аумақтар орасан зор болады. Германиядағы  Гарцвайлерде қоңыр көмір шығару бойынша ашық карьердің ауданы шамамен 40 шаршы километр құрайды, бұл 4300 футбол алаңына баламалы. Мұнда жылына 40 миллионға жуық  тонна көмір шығарылады. Бүгінгі күнде мұнда 7000-нен астам адам өздерінің үйлерін тастап кетуге мәжбүр болған.

98 пайыз | Пластик ұя © fotogaby / iStock
Құстар өздерінің ұяларын шыбықтардан, өсімдік талшықтардан немесе балдырдан салады. Бірақ жиі қоқыстан да. Гельголанд аралында  солтүстік олушалар ұяларының 98 пайызында пластик бар. Бұл өмір үшін қауіпті болуы мүмкін. Құстар, шырмалып қалып, аштан өлуі мүмкін, өйткені олар пластикті тістеп тесе алмайды.

29 градус | Маржан © Мина Ряд / Adobe Stock
Маржан – бұл күйдіргіш типтің қарапайым көпжасушалы ағза.  Олар маржанды қоректік заттармен қамтамасыз ететін қарапайымдылармен тығыз қауымдастықта өмір сүреді. Сонымен қатар осы қарапайымдылар маржанның ашық түстері үшін жауапты. Бірақ теңіз суы тым жылып кететін болса, маржан өзінің «пәтерде тұрушыларын» шеттетді  – және мүлде ағарып кетеді, олар «түссізденеді». Бірақ ақыр соңында маржан қарапайымдыларсыз өмір сүре алмайды, олар өліп қалады, сонда тек қана әкті қаңқалары қалады. Кейбір түрлерінде "түссізденуі" судың температурасы 29 градус Цельсий бойынша болғанда орын алады.

532 миллиард | Мұз © Жан-Кристоф Андре / Pixabay
Жаһандық жылудан 2019 жылдың жазында Гренландия әсіресе көп мұздан айырылып қалды:  532 миллиард  тонна. Осының нәтижесінде әлемдік мұхит деңгейі  1,5 миллиметрге жоғарлайды. Бұл дамудың соңы мүлде болжалмайды.

80 пайыз | Мобилді телефондардың сынығы
Шамамен  200 миллион ескі  мобилді  телефон пайдаланылмайтын күйде неміс отбасыларында жатыр.  Олардың әрқайсысының құрамында шын мәнінде іссіз жатуға тым жақсы болатын шамамен 60 әртүрлі заттек бар: мыс, алюминий мен алтын, кобальт және вольфрам сияқты сирек кезесетін  металдар және шамамен 17 техникалық маңызды "сирекжер  элемент". Ескі телефондар құрамбөліктерінің шамамен 80 пайызы қайталап пайдаланылуы мүмкін.

40 пайыз | Жәндіктерге арналған мейманхана © pixabay
Жердегі жәндіктер түрлерінің 40 пайызынан көбі жойылу қауіпіне ұшыраған. Олар өздерінің мекендеу жерлерінен айырылады, өйткені көп жер  ауыл шаруашылық үшін, сондай-ақ жаңа қоныстар мен жолдарды салуға пайдаланылады. Германияда жәндіктердің саны екпіндей қысқарып келеді. Бұнымен бірдеңе жасау үшін көп адамдар «жәндіктерге арналған мейманхана» ұйымдастырады, онда жәндіктер өздерінің ұрықтарын  салуы мүмкін.

35 пайыз | Микропластик
Фосфорсыз ештеңе өмір сүре алмайды – не адамдар, не жануарлар, не өсімдіктер. Сндықтан ауыл шаруашылыңында фосфорлы нығайтқыштар аса маңызда. Ағымдағы бағалар бойынша, әлемдік қорлар кем дегенде 300 жылға жетеді. Бүгіннің өзінде біз осы шектеулі ресурсты қалай пайдалану қажет екендігі туралы ойлануымыз керек.
  300 лет | Фосфорлы нығайтқыш
Фосфорсыз ештеңе өмір сүре алмайды – не адамдар, не жануарлар, не өсімдіктер. Сндықтан ауыл шаруашылыңында фосфорлы нығайтқыштар аса маңызда. Ағымдағы бағалар бойынша, әлемдік қорлар кем дегенде 300 жылға жетеді. Бүгіннің өзінде біз осы шектеулі ресурсты қалай пайдалану қажет екендігі туралы ойлануымыз керек.

2007 | Жолбарыс маса © gordzam / Adobe Stock
Азиялық жолбарыс маса ылғал климатта өзін жақсы сезінеді. Жаһандық жылу оған мекендеудің жаңа жерлеріне тарауға мүмкіндік туғызады. Еуропада ол алғашқы рет Италияда жаңа үйге ие болды. Сонымен қатар ол 2007 жылдан бастап Германияда бар. Тропикалық маса вирустардың 20-дан астам типін, Денге безгегін қоздырғышын қоса алғанда,  таратуы мүмкін.

0,04 пайыз | CO2
Ауа құрамындағы көмірқышқыл газдың көлемдік үлесі небірі 0,04 пайыз құрайды. Бірақ оның ерекше бір қасиеті бар: ол күннің жерге қарай түсетін қысқа толқынды сәулеленуін өткізеді, бірақ бір мезгілде ұзын толқынды жылулық сәулеленуге ғарышқа кетуге кедергі жасайды. Осылайша жерде күннен күнге жылы болып барады. Сондықтан «жылыжай газы» туралы айтылады. CO2 жалғыз жылыжай газы емес, бірақ ол маңызда.
Ауа құрамы: азот шамамен 78 %, оттегі шамамен 21 %, аргон 0,93 %, көмірқышқыл газ 0,04 %, басқа газдар ізді мөлшерлерде

1,5 градус | Ет
Жаһандық жылуды баяулату үшін біз не істей аламыз? Алдымен ет аз жеу керек. Осыған байланысты климат үшін  мал өсіру ең үлкен мәселе болып табылады. Жануарларға көп жем керек, оны нығайтқыштары мен суы бар үлкен аудандарда өсіру қажет. Сондай-ақ: шайнаған кезде сиырлар метан жылыжай газын кекіріп шығарады.