“Golotsen haqida gapirishni bas qiling, biz uzoq vaqtdan buyon Antroposenda yashayapmiz.” Atmosfera bo’yicha kimyogar Pol Krutzen 2000 yilda bir konferentsiyani shunday deb to’xtatdi. Ammo Nobel mukofoti laureati va ozon teshigining kashfiyotchisini haqiqatda nima bunchalik hayajonga soldi?

Yer tarixidagi 11 700 yil oldin oxirgi sovuq davrning tugashi bilan boshlangan davr Golotsen deb ataladi. Bu davrda iqlim juda barqaror. Ko’plab olimlar buni ilg’or insoniyat madaniyatlari rivojlanishi uchun ahamiyatli shart deb biladilar. Ammo uning vaqti bitganga o’xshaydi: sanoatlashtirish boshlanganidan beri o’rtacha global harorat sezilarli darajada oshdi. Aksariyat olimlar buning sabablari inson faoliyati, jumladan, intensiv qishloq xo’jaligi, o’sib borayotgan jahon iqtisodiyoti va transport hajmining ko’payishida ekanligiga ishonishadi.

Buyuk tezlanish
Ming yillar davomida odamlar o’zlarining mahalliy atrof-muhitiga daxolat qilishdi. Taxminan 1800-yillarda sanoat inqilobi boshlanishi bilan qazib olinadigan yoqilg’idan katta hajmda foydalanish boshlandi. Biroq 1950-yillarga kelib inson ta’siri butun dunyo bo‘ylab har qachongidan ham tezroq rivojlana boshladi. Aynan shuning uchun antropotsen tadqiqotlarining ko’plab vakillari “inson asrining” boshlanishini 20-asrning o’rtalarida ko’rishadi: sayyoramiz aholisi qazib olinadigan energiya manbalaridan foydalanish kabi tez o’sib bormoqda. Va bu bilan birga atmosferadagi issiqxona gazi CO2 (karbonat angidrid) miqdori ham o’sib bormoqda. Ushbu rivojlanish Buyuk tezlanish deb ataladi.

Buyuk tezlanish haqida qo’shimcha ma’lumotni Federal Siyosiy Ta’lim Markazining (BpB) Antropotsen interaktiv dosyesidan olish mumkin.

Siz buni bilardingizmi?

Mingdan 1 | Bananlar pixabay.com
Bananlarning ko’p navlari bor, lekin ularning hammasini ham iste’mol qilib bo’lmaydi. Yetishtiriladigan bananlarning jami 1000 dan ortiq chatishmalari va navlari mavjud. Biroq, Yevropa va AQShda ko’pincha do’konlarda faqat bitta, aniq nav - “Kavendish”ni topish mumkin. Bu bananning ta’mi juda yumshoq. Uni yashilligida yig’ishadi va shuning uchun uni tashish oson - bu savdo uchun foydalidir.

- 57 foiz | Sayroqi qushlar
  Germaniya va Yevropada qushlar tobora kamayib bormoqda. Qishloq xo’jaligi landshaftlarida yashovchi qush turlari alohida xavf ostida. 1980 yildan 2010 yilgacha Yevropa Ittifoqining qishloq xo’jaligi hududlarida nasli ko’payuvchi juftlar soni 300 millionga kamaydi.

40 million | Kril © Gelmut Korneli / Alamy dagi zaxiradagi foto
Ohak skeleti bo’lgan tirik organizmlar okeanning kislotalanishidan eng ko’p azoblanadi. Natijada, masalan, krill lichinkalari endi xitinoz qobiq hosil qila olmaydi va shuning uchun qisqichbaqalarda sezilarli darajada kamroq tuxum rivojlanadi. Biroq, krill ko’plab dengiz jonivorlari tomonidan iste’mol qilinadi. Katta ko’k kit kuniga bu mayda qisqichbaqasimonlarning 40 millionini yeydi.

4300 ta futbol maydonlari | Landshaftning buzilishi © pixabay
Qoʻngʻir koʻmir ochiq konda qazib olinadi. Qazib olishda vayron bo’ladigan hududlar juda katta. Germaniyadagi Garsvayler ochiq qoʻngʻir koʻmir ochiq koni deyarli 40 kvadrat kilometrni tashkil etadi, bu 4300 ta futbol maydoniga teng. Buyerda yiliga 40 million tonnagacha koʻmir qazib olinadi. Shu kungacha birgina shu yerda 7000 dan ortiq odam o‘z uyini tashlab ketishga majbur bo’lgan.

98 foiz | Plastik uya © fotogaby / iStock
Qushlar o’z uyalarini novdalar, o’simlik tolalari yoki suv o’tlaridan quradilar. Biroq,  axlatdan uya qurish holatlari tobora ortib bormoqda. Gelgoland orolida shimol olushalari uyalarining 98 foizi plastikdan iborat. Bu hayot uchun xavfli bo’lishi mumkin. Qushlar tiqilib qolishi, so’ng esa ochlikdan o’lishlari mumkin, chunki ular plastikni tishlay olmaydilar.

29 daraja | Marjon © Mina Ryad / Adobe Stock
Marjonlar knidariyalar turidan oddiy, ko’p hujayralilardir. Ular marjonlarni oziq moddalar bilan ta’minlaydigan eng soddalar bilan yaqin jamiyatda yashaydilar. Ushbu eng soddalar shuningdek marjonlarning jonli ranglari uchun ham javobgardir. Ammo agar dengiz suvi haddan tashqari qizib ketsa, marjonlar o’zlarining “ijara o’tiruvchilarini” rad etadilar - va butunlay oq bo’lib, rangsizlanadilar. Biroq, oxir-oqibat, marjonlar eng soddalarsiz yashay olmaydi, ular o’lishadi va faqat ohakli skeletlari qoladi. Ba’zi turlarda “rangsizlanish” suv harorati allaqachon 29 daraja Selsiyga yetganidayoq sodir bo’ladi.

532 milliard | Muz © Jean-Christophe Andre / Pixabay
2019 yil yozida global isish tufayli Grenlandiya ayniqsa ko’p muzni yo’qotdi: 532 milliard tonna. Buning natijasida jahon okeani sathi 1,5 millimetrga ko‘tariladi. Ushbu rivojlanishning nihoyasiga yetishi kutilmaydi.

80 foiz | Mobil telefon parchalari
Nemis uy xo’jaliklarida 200 millionga yaqin eski mobil telefonlar qo’llanilmasdan saqlanmoqda. Ularning har biri 60 ga yaqin turli xil moddalarni o’z ichiga oladi, ular aslida bekor yotishi maqsadga muvofiq emas: mis, alyuminiy va oltin, kobalt va volfram kabi noyob metallar va 17 ga yaqin texnik jihatdan muhim “nodir yer unsurlari”. Eski telefonlardagi komponentlarning taxminan 80 foizi qayta ishlatilishi mumkin.

40 foiz | Hasharotlar mehmonxonasi © pixabay
Yer yuzidagi barcha hasharotlar turlarining 40 foizdan ortig’i yo’qolib ketish xavfi ostida. Ular o‘z yashash joylarini yo‘qotmoqda, chunki qishloq xo‘jaligi, shuningdek, yangi aholi punktlari va yo‘llar qurilishi uchun tobora ko‘p yerlar foydalanilmoqda. Germaniyada ham hasharotlar soni tezlik bilan kamayib bormoqda. Bu borada biror narsa qilish uchun ko’pchilik odamlar hasharotlar tuxum qo’yishi uchun “hasharotlar mehmonxonasi” ni tashkil qiladi.

35 foiz | Mikroplastik
Mikroplastik hamma joyda mavjud. Plastik zarralar, masalan, kiyimlarni yuvishda tushadi. Okeandagi mikroplastikning 35 foizi shuning uchun paydo bo’ladi. Tashlab ketilgan plastik qadoqlar tobora kichikroq bo’laklarga bo’linadi, ammo ularning butunlay yo’q bo’lib ketishi uchun asrlar kerak bo’ladi. Mikroplastik havoda ham bor: shamol uni butun dunyo bo’ylab olib yuradi.
  300 yil | Fosforli o’g’itlar
Fosforsiz hech narsa yashay olmaydi - na odamlar, na hayvonlar, na o’simliklar. Shuning uchun qishloq xo’jaligida fosforli o’g’itlar juda muhimdir. Hozirgi hisob-kitoblarga ko’ra, jahon zaxiralari yana kamida 300 yil davom yetadi. Bugun biz ushbu cheklangan manbadan qanday foydalanishimiz haqida o’ylashimiz kerak.

2007 | Yo’lbars chivin © gordzam / Adobe Stock
Osiyo yo’lbars chivinlari issiq va nam iqlimda o’zini yaxshi his etadi. Global isish uning yangi yashash joylariga tarqalishiga imkon beradi. Yevropada u birinchi marta Italiyada yangi uy topdi. 2007 yildan beri u Germaniyada ham mavjud. Tropik chivin 20 dan ortiq turdagi viruslarni, shu jumladan Denge isitmasi qo’zg’atuvchisini yuqtirishi mumkin.

0,04 foiz | CO2
Havodagi karbonat angidridning hajm ulushi atigi 0,04 foizni tashkil qiladi. Ammo u o’ziga xos xususiyatga ega: u quyoshdan qisqa to’lqinli nurlanishni yerga uzatadi va shu bilan birga uzoq to’lqinli termal nurlanishning koinotga chiqishining oldini oladi. Shunday qilib, yer tobora isib bormoqda. Shuning uchun “issiqxona gazi” haqida gapirishmoqda. CO2 yagona issiqxona gazi emas, lekin u juda muhim.
Havo tarkibi: azot taxminan 78%, kislorod taxminan 21%, argon 0,93%, karbonat angidrid 0,04%, oz miqdorda boshqa gazlar

1,5 daraja | Go’sht
Global isishni sekinlashtirish uchun nima qilishimiz mumkin? Go’shtni ancha kamroq iste’mol qilishdan boshlash kerak. Bu borada iqlim uchun eng katta muammo chorvachilikdir. Hayvonlar o’g’itlar va suv bilan katta maydonlarda yetishtirilishi kerak bo’lgan juda ko’p ozuqa talab qiladi. Va shuningdek: sigirlar kavsh qaytarganida issiqxona gazi metanni chiqaradi.