ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ
ΠΩΣ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΣΚΕΨΗ

Αλλάζει κάτι στο διάλογο αναλόγως με το αν μιλήσουμε για «πρόσφυγες» ή για «ανθρώπους που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους»; Η γλωσσολόγος Elisabeth Wehling εξετάζει το πώς οι λέξεις και οι τρόποι διατύπωσης διαμορφώνουν τη σκέψη. Η έρευνά της στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Μπέρκλεϊ, επικεντρώνεται στη σημασία της γλώσσας στον πολιτικό διάλογο.

Κυρία Wehling, παρακολουθείτε τη γερμανική συζήτηση για τη λεγόμενη προσφυγική κρίση από απόσταση, και μάλιστα υπό διττή έννοια: αφενός την επιστημονική απόσταση της γλωσσολόγου και αφετέρου τη γεωγραφική απόσταση ενός παρατηρητή με έδρα την Καλιφόρνια. Πώς εξελίχθηκε η συζήτηση αυτή, κατά τη γνώμη σας;

Στην αρχή είχαμε από γλωσσολογική άποψη μια εικόνα που είναι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια σ’ εμάς που ασχολούμαστε με τη γνωσιακή επιστήμη: οι μετανάστες παρουσιάζονταν ως μάζες νερού που «εισρέουν» στη χώρα. Αρχικά η εικόνα αυτή ήταν αθώα, με τον καιρό όμως έπαιρνε όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις καθώς γινόταν λόγος για «προσφυγικό κύμα», για «τσουνάμι προσφύγων» κ.ο.κ.
 
Πώς προφυλάσσεται ο γλωσσολόγος από το να παράγει ο ίδιος χωρίς λόγο αρνητικούς συνειρμούς; Μια εικόνα όπως αυτή του προσφυγικού κύματος δεν εκφράζει κατ’ αρχάς μια επείγουσα κατάσταση και την ανάγκη να βρεθεί άμεσα λύση;

Τη στιγμή που περιγράφουμε τους πρόσφυγες ως μάζες νερού τούς αφαιρούμε τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους. Αρνούμαστε να τους αναγνωρίσουμε την ατομικότητά τους. Έτσι γίνεται πιο δύσκολο να υπάρξει η κατανόηση και συμπάθεια για τους συνανθρώπους μας, πάνω στις οποίες βασίζεται η Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Οι μάζες νερού είναι απειλητικές. Αν το σπίτι σας κινδυνεύει να πλημμυρίσει, δεν θα σκεφτείτε πώς θα μοιράσετε με τον καλύτερο τρόπο το νερό στα δωμάτια, αλλά θα φροντίσετε να φτιάξετε ένα φράγμα γύρω σας, στοιβάζοντας σακιά με άμμο.

Πολλα ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ ΔΕΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΟΝΤΑΙ ΣΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑΑς

σκεφτούμε τον υπεύθυνο μιας διοικητικής περιφέρειας, ο οποίος το φθινόπωρο του 2015 καλούνταν καθημερινά να εξασφαλίσει στέγη και τροφή για νέους πρόσφυγες. Χρησιμοποιώντας όλα τα διαθέσιμα μέσα, έβρισκε για κάθε έναν τους κατάλυμα, αλλά το επόμενο πρωί υπήρχε πάλι ο ίδιος αριθμός ανθρώπων μπροστά στην πόρτα της διεύθυνσης περιφερειακής διοίκησης. Σε μια τέτοια κατάσταση, δεν προκύπτει από μόνη της η εικόνα ενός ρεύματος;

Την de facto κατάσταση μπορούμε να την αποδώσουμε και με άλλα σχήματα λόγου. Άλλωστε υπάρχουν πολλά στην εικόνα του προσφυγικού ρεύματος που δεν ανταποκρίνονται στα γεγονότα. Τα ρέοντα ύδατα τροφοδοτούνται από μια πηγή και η ροή τους πράγματι δεν διακόπτεται. Τον Ρήνο δεν μπορούμε να τον σταματήσουμε διεξάγοντας συνομιλίες με την Ελβετία. Έτσι, θα μπορούσαμε να μιλάμε, π.χ., για πλήθος ανθρώπων που ζητούν βοήθεια. Η λέξη πλήθος αναφέρεται σε ανθρώπους ‒ πλήθος ανθρώπων λοιπόν, όπως αυτό που συγκεντρώνεται μπροστά από ένα εμπορικό κατάστημα. Γλώσσα σημαίνει διαμόρφωση πολιτικής. Ο περιφερειάρχης που προτιμά να μιλά για πλήθος ανθρώπων εξασφαλίζει δυνατότητες ανθρώπινης δράσης.

Προχωράτε ωστόσο και πέρα από την κριτική για τα σχήματα λόγου που απερίσκεπτα χρησιμοποιούνται και ανακαλύπτετε σοβαρές συνέπειες ακόμη και σε όρους που δεν έχουν μεταφορικό περιεχόμενο, όπως στην ίδια τη λέξη «πρόσφυγας». Γιατί πρέπει να προβληματιστούμε για το αν θα χρησιμοποιούμε τη λέξη «πρόσφυγας» ή όχι;

Ο άνθρωπος που έρχεται σε μας αναζητώντας προστασία κατά κανόνα δεν το κάνει χωρίς λόγο. Έφυγε από κάπου για να γλιτώσει από έναν κίνδυνο. Αυτούς τους ανθρώπους μπορούμε να τους ονομάσουμε και ανθρώπους στο δρόμο της φυγής, ή ανθρώπους που έφυγαν από την πατρίδα τους. Στην πρώτη περίπτωση, τονίζεται ότι βρίσκονται ακόμη στη διαδικασία της φυγής. Στη δεύτερη περίπτωση, σκεφτόμαστε τον τόπο που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν. Στον όρο «πρόσφυγας» δεν εμπεριέχεται αυτό από το οποίο ήθελαν να γλιτώσουν, ή ο λόγος για τον οποίο πήραν το δρόμο της φυγής. Εκτός αυτού, η λέξη «πρόσφυγας» δεν απαντά στο θηλυκό γένος στα γερμανικά. Τον τύπο «die Flüchtlingin» τον συναντάμε ίσως στον Γκαίτε, αλλά είναι αδόκιμος σήμερα. Αντίθετα, μπορούμε να πούμε «αυτός/αυτή που έφυγε από την πατρίδα του/της».

ΤΑ ΑΙΤΙΑ της ΦΥΓΗΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΝΑΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Η ΟΧΙ

Η λέξη «Flüchtling», πρόσφυγας, είναι μια παλιά γερμανική λέξη. Τα δύο πρώτα παραδείγματα που δίνει το Λεξικό των Γκριμ είναι: «Είμαστε πρόσφυγες και ζητάμε κατάλυμα» και «Πρέπει να παρέχετε φιλοξενία στον πρόσφυγα». Αν τονίσει κανείς ότι οι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται σε φυγή, αν υπογραμμίσει δηλαδή το προσωρινό και «εν εξελίξει» στοιχείο της κατάστασής τους, δεν υποβιβάζει έτσι την αξίωση που έχουν απέναντι σε μας ως μόνιμων κατοίκων; Πρόσφυγες υπάρχουν και όταν καεί μια πολυκατοικία. Όταν οι άνθρωποι αυτοί, που χρειάζονται βοήθεια, βρουν προσωρινό κατάλυμα δεν βρίσκονται πια σε φυγή. Ο όρος «πρόσφυγας» δεν εκφράζει και την ηθική πραγματικότητα ενός ανθρώπου ο οποίος αναγκάστηκε να πάρει το δρόμο της φυγής, ένα πεπρωμένο δηλαδή το οποίο τον καθορίζει, μεταξύ άλλων, ως άτομο;

Η λέξη «πρόσφυγας» έχει φυσικά εδραιωθεί σε πολλά πολιτισμικά αφηγήματα. Όμως, για παράδειγμα η Katja Kipping, πρόεδρος του κόμματος Die Linke, μιλάει για ανθρώπους που έφυγαν από την πατρίδα τους. Αυτή η έκφραση έχει διαφορετικό απόηχο. Όταν μιλάτε για πρόσφυγες, τόσο από άποψη γλώσσας όσο και από άποψη σκέψης, παραβλέπετε τα αίτια της φυγής.
 
Ισχύει όντως αυτό; Η φυγή υποδηλώνει ότι κάποιος φεύγει από κάτι. Δεν υπάρχει φυγή χωρίς αίτιο.

Τα αίτια της φυγής μπορεί να ανάγονται στον άνθρωπο ή όχι. Υπάρχει άλλωστε και η φυγή από φυσικές καταστροφές. Αντίθετα, αν μιλήσει κανείς για «εκτοπισμένους», έχει συνήθως κατά νου ένα σενάριο πολέμου, δηλαδή πολιτικά αίτια. Σε αυτό τον όρο υποδηλώνεται επίσης η σκέψη της πατρίδας.