Tin tức trong thế Nhân sinh của chúng ta trở nên ngày càng đáng sợ hơn: nhiệt độ đang nóng hơn 1°C so với thời kỳ tiền công nghiệp, mỗi năm trôi qua lại thiết lập một kỷ lục mới về nhiệt độ của Trái Đất, và băng ở Bắc Cực đang tan ra với tốc độ chưa từng thấy. Chúng ta thấy mực nước biển dâng cao và san hô đang chết một cách thê thảm tại rặng san hô Great Barrier, trong khi lũ lụt, hạn hán và cháy rừng dường như đang xảy ra hàng ngày.
Chúng ta đã phá hủy phần lớn hành tinh của mình - điều gây sốc hơn cả vì hơn 150 năm trước, Alexander von Humboldt đã cảnh báo rằng "Những hoạt động không ngừng nghỉ của các xã hội loài người sẽ dần dần phá hoại bề mặt Trái Đất". Ngay từ năm 1800, Humboldt đã nói về sự biến đổi khí hậu tiêu cực do con người gây ra. Ông là nhà khoa học nổi tiếng nhất thời đó nhưng ông cũng là một nhà tư tưởng với tầm nhìn xa và là cha đẻ của chủ nghĩa môi trường. Những người đương thời của ông gọi ông là người đàn ông nổi tiếng nhất sau Napoleon và là 'Shakespeare của khoa học'.
Chân dung Alexander von Humboldt chụp bởi Friedrich Georg Weitsch, 1806 | © New Philosopher
Sinh năm 1769 tại nước Phổ, ông đã từ bỏ cuộc sống nhiều đặc quyền của mình và tự bỏ tiền làm chuyến thám hiểm năm năm táo bạo trên khắp châu Mỹ Latinh. Chuyến đi đưa ông vào sâu trong những rừng mưa nhiệt đới và lên những đỉnh núi cao nhất của dãy Andes.Chuyến đi đó đã thay đổi cuộc đời và suy nghĩ của ông. Ông trở lại với một khái niệm mới về thiên nhiên, thứ còn tác động lên những ý tưởng của chúng ta ngày nay. Humboldt đã giải thích thiên nhiên như một mạng lưới của sự sống - một loại vải phức tạp có dạng mạng lưới như ông đã mô tả. Ông coi Trái Đất như một cơ thể sống, nơi mà mọi thứ được kết nối, từ những loài côn trùng nhỏ nhất đến những cái cây cao nhất. Thiên nhiên của Humboldt đã được dựng lên bằng một hơi thở - từ cực Bắc đến cực Nam, một cuộc sống được phủ lên trên những hòn đá, thực vật, động vật và thậm chí vào bên trong lồng ngực phập phồng của con người.
Ông là một nhà bảo vệ môi trường nguyên sinh, người mà, vào thời điểm thế giới biến vùng hoang dã thành những vùng chắp vá có trật tự, đã viết về những ảnh hưởng mang tính hủy hoại của nạn phá rừng, độc canh và thủy lợi - ông thậm chí còn cảnh báo về khí thải tại các trung tâm công nghiệp. Ông là một thiên tài thông thái trong nhiều lĩnh vực. Đi theo chủ nghĩa khai sáng và chủ nghĩa lãng mạn, Humboldt rất hào hứng với những quan sát khoa học cũng như những phản ứng cảm xúc đối với thế giới tự nhiên. Thiên nhiên của Humboldt là rung động với cuộc sống và không phải là một "tập hợp chết", ông đã viết, "tất cả mọi thứ đều tuyên bố về một thế giới của các năng lượng hữu cơ đang hoạt động.
Thật dễ dàng để miêu tả Humboldt là một nhà khoa học bị ám ảnh bởi các phép đo - sau tất cả, ông ấy đã đi du lịch cùng với 42 dụng cụ khoa học trên khắp châu Mỹ Latinh - nhưng ông quan tâm rộng chứ không chỉ nhìn các bảng nhiệt độ, áp suất khí quyển hoặc độ cao. Humboldt được thúc đẩy bởi một tình cảm sâu sắc đối với thiên nhiên. Cho dù có nguy hiểm đến đâu, ông vẫn muốn trải nghiệm sức nóng ẩm của rừng mưa nhiệt đới và tắm trong những khung cảnh rộng lớn trên dãy Andes, ngay cả khi bị vùi dập bởi gió lạnh ở độ cao gần 6000 m. Ở trong tự nhiên, Humboldt nhận xét, "là tập luyện một tác động nhẹ nhàng và êm dịu". Khi các nhà khoa học khác đang tìm kiếm các định luật phổ quát, sự phân loại chính xác, hoặc những lý thuyết lớn, Humboldt đã khẳng định rằng chúng ta cần sử dụng trí tưởng tượng của mình để hiểu về thế giới tự nhiên. Humboldt hiểu rõ thiên nhiên như một nhà thơ và một nhà khoa học. "Niềm vui nằm trong cảm xúc chứ không nằm trong lý luận," ông nói.
Thiên nhiên, ông viết, là trong "sự giao thiệp bí ẩn", với những cảm xúc bên trong của chúng ta. Ví dụ như, một bầu trời xanh, mang tới những cảm xúc khác với một đám mây đen dày đặc. Phong cảnh nhiệt đới, dày đặc những cây cọ và hoa lan, có tác dụng khác với một khu rừng bạch dương thân nhỏ, ông nhấn mạnh. Tất cả điều này không có nghĩa là Humboldt nhìn thiên nhiên qua tấm màn che mắt - mà hoàn toàn ngược lại. Ông đã chi rất nhiều tiền cho các công cụ khoa học tốt nhất và tin vào sự hữu ích của các quan sát tỉ mỉ - nhưng ông không loại trừ trí tưởng tượng khỏi các cuộc khảo sát của mình.Ông là một người dễ dàng thảo luận về các ghi chép khí tượng, địa lý và các hiện tượng địa chất nhưng sau đó đã viết trong cùng một cuốn sách về "sự hấp dẫn ma thuật" của thơ, sự quan trọng của tranh phong cảnh, và sự vui thích của mùa xuân khi "tâm trí của chúng ta ... có thể hân hoan trong cảm hứng của thiên nhiên". Humboldt bị thúc đẩy bởi một cảm giác tuyệt vời - và tình yêu đối với thế giới tự nhiên đã định hình cuộc sống và suy nghĩ của ông.
Đó là sự kính sợ đối với thiên nhiên mà tôi tin là còn thiếu trong các cuộc thảo luận về môi trường ngày nay (ít nhất là trong lĩnh vực chính trị). Từ các cuộc thảo luận toàn cầu như Hội nghị Thượng đỉnh Khí hậu Paris năm 2015 đến các cuộc tranh luận quốc gia về kỹ thuật khai thác mỏ bằng thủy lực cắt phá, hoặc các vấn đề địa phương như bảo vệ một vùng đầm lầy ẩm thấp - hầu hết các cuộc đàm phán này đều dựa trên các dự báo dữ liệu khô khan, những con số thống kê và từ ngữ pháp lý cẩn trọng. Tất cả điều này hiển nhiên là quan trọng, nhưng đâu là sự nhận thức rằng chúng ta sẽ chỉ bảo vệ những gì chúng ta yêu quý?
Làm thế nào chúng ta có thể cứu hành tinh của mình khi rất nhiều người trong chúng ta dành phần lớn cuộc sống của mình ở xa cách tự nhiên? Thế hệ tiếp theo sẽ kết nối với Trái Đất như thế nào nếu mùi ẩm ướt của một khu rừng sau cơn mưa mùa hè hoặc âm thanh của điệp khúc bình minh không thực như trò chơi trên máy tính? Làm thế nào chúng ta quan tâm đến mối đe dọa đối với đại dương, không khí hoặc rừng của chúng ta, nếu đây chỉ là những con số thống kê hoặc thiết kế đồ họa thông tin được thể hiện đầy màu sắc?
Một sự đánh giá gần như trực quan của thiên nhiên thể hiện qua phần lớn văn bản của Humboldt. Trong tất cả những cuốn sách mà Humboldt đã xuất bản, Views of Nature (tạm dịch Các góc nhìn của Tự nhiên) là cuốn sách yêu thích của ông. Đó là một thể loại văn học hoàn toàn mới, kết hợp miêu tả phong cảnh thơ mộng với quan sát khoa học. Được xuất bản lần đầu tiên bằng tiếng Đức vào năm 1808, cuối cùng đã được dịch sang mười một thứ tiếng khác nhau và trở thành một cuốn sách bán chạy trên thế giới. Đối với Humboldt, văn xuôi trong Views of Nature (Các góc nhìn của Tự nhiên) cũng quan trọng như nội dung. Ông nhấn mạnh rằng nhà xuất bản của ông không thay đổi một âm tiết nào vì nếu không thì "giai điệu" của các câu sẽ bị phá hủy.
Alexander von Humboldt ở thư viện trên phố Oranienburger Strasse, căn hộ Berlin, được chụp bởi Eduard Hildebrandt | © New Philosopher
Ông viết về những chiếc lá ló ra "để chào đón Mặt Trời mọc giống như bài hát buổi sáng của những chú chim" và của những con khỉ lấp đầy khu rừng với tiếng hú sầu muộn. Khi màn đêm buông xuống, ông thấy những ngôi sao tạo ra một "hình ảnh rung mờ", ở tầng sương mù thấp phía trên đồng bằng ở Venezuela, trong khi cầu vồng nhảy múa trong đám sương mù ở con ghềnh của Orinoco - phép màu quang học, ông gọi nó như vậy, trong một trò chơi trốn tìm. "Những thứ làm rung động tâm hồn, vượt khỏi các phép đo của chúng ta", Humboldt đã viết trong một cuốn sách khác. Các nhà thơ và các nghệ sĩ có thể đã bàn về chủ đề này nhưng không có nhà khoa học nào từng nói rõ bất cứ điều gì như thế. Humboldt đã muốn kích hoạt một tình yêu thiên nhiên.
Nghiên cứu về thiên nhiên, ông đã viết, "không bao gồm sự tích lũy vô ích của các sự vật bị cô lập". Các nhà khoa học khác có thể đã hài lòng khi tìm thấy trật tự thông qua phân loại hoặc các quy luật phổ quát, nhưng đối với Humboldt thì trí tưởng tượng cũng quan trọng không kém. Một cái nhìn vào thiên đàng, ông nói, chứng minh quan điểm của mình: những ngôi sao rực rỡ, "chiếu sáng các giác quan và truyền cảm hứng tâm trí", nhưng đồng thời chúng di chuyển theo một con đường chính xác của toán học.
Humboldt đã viết hàng chục cuốn sách - những cuốn sách bán chạy nhất thế giới đã truyền cảm hứng cho các nhà khoa học, họa sĩ và nhà thơ. Ví dụ như Walt Whitman, ông đã viết tập thơ nổi tiếng Leaves of Grass (tạm dịch: Những chiếc lá của cỏ) với một bản sao của một cuốn sách của Humboldt trên bàn, và họa sĩ Frederic Edwin Church đã đi theo dấu chân của Humboldt xuyên qua Nam Mỹ. Tuyệt tác của Church The Heart of the Andes (tạm dịch: Trái tim của Andes) (hiện nay đang được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan ở New York) là một câu trả lời đầy nghệ thuật của ông cho khái niệm mới về tự nhiên của Humboldt. Ngay cả thuyền trưởng Nemo trong tác phẩm Hai vạn dặm dưới đáy biển nổi tiếng của Jules Verne cũng được miêu tả giống như sở hữu các công trình hoàn chỉnh của Humboldt. Và Ralph Waldo Emerson tuyên bố rằng Humboldt đã "quét sạch bầu trời đầy mạng nhện này".
The Heart of the Andes (Trái tim của Andes) của Frederic Edwin Church (1826 - 1900), 1859, Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, bộ sưu tập trực tuyến | © New Philosopher
Lễ kỷ niệm đáng kinh ngạc, tráng lệ, kỳ diệu này - bạn đặt tên như nào cũng được - là những gì chúng ta cần giới thiệu trong các cuộc tranh luận về biến đổi khí hậu ngày nay. Nghiên cứu về tự nhiên, Humboldt tin rằng, là về thế giới bên trong cũng giống như thế giới bên ngoài. Ông nói rằng tự nhiên chỉ tồn tại khi chúng ta còn cảm nhận được nó qua các giác quan của cơ thể, và vì thế, "thế giới bên ngoài cùng với những ý tưởng và cảm xúc của chúng ta hòa tan vào nhau". Ông viết rằng sự cuốn hút được kết nối với sự hiểu biết, và ông đã nói về một mối liên kết sâu sắc nhằm hợp nhất khoa học, nghệ thuật và thơ ca.
Chính cách tiếp cận liên ngành này, cùng với sự nhấn mạnh của ông về giá trị của trí tưởng tượng và cảm xúc trong sự hiểu biết của chúng ta về thiên nhiên, khiến cho những gì ông đã làm vẫn còn nhiều ý nghĩa cho tới ngày nay.
Bài báo lấy từ NewPhilosopher và Andrea Wulf.
Andrea Wulf là tác giả của một số cuốn sách đã giành giải thưởng bao gồm 'The Invention of Nature' (2015) (tạm dịch: Phát kiến của Tự nhiên), về nhà tự nhiên học, nhà thám hiểm và nhà địa lý học Alexander von Humboldt. Wulf cho thấy rằng Humboldt tổng hợp kiến thức từ nhiều lĩnh vực khác nhau để hình thành một tầm nhìn về tự nhiên như một hệ thống kết nối với nhau, điều đó sẽ ảnh hưởng đến các nhà khoa học, nhà hoạt động xã hội và công chúng. Cuốn sách đã giành được Giải thưởng Sách Khoa học Xã hội Hoàng gia 2016, Giải thưởng Tiểu sử Costa 2015, Giải thưởng Inaugural James Wright cho Viết về Tự nhiên 2016 và Giải thưởng Sách LA Times 2016, cũng như các giải thưởng ở Đức, Trung Quốc, Pháp và Ý.