Συνέντευξη
Η Ανδριάνα Λαγούδη επισκέπτεται την documenta fifteen

Από τις 26 Ιουνίου μέχρι τις 2 Ιουλίου 2022 το Ινστιτούτο Γκαίτε διοργάνωσε μια ομαδική επίσκεψη επιμελητών/τριων και καλλιτεχνών από διάφορες χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στην documenta fifteen στο Κάσελ καθώς και στο Frankfurter Kunstverein στην Φρανκφούρτη. Την Κύπρο εκπροσώπησε η Ανδριάνα Λαγούδη. Σε αυτή τη συνέντευξη, της ζητήσαμε να μοιραστεί τις εντυπώσεις της από την επίσκεψη και τις σκέψεις της σε σχέση με την Κύπρο αλλά και το δικό της έργο.

Μόλις επέστρεψες στην Κύπρο από την επίσκεψή σου στην documenta fifteen στο Κάσελ. Τι έμαθες για την πόλη του Κάσελ;

Η αλήθεια είναι πως στην Κάσελ απορροφήθηκα στον κόσμο της documenta 15 και δεν βρήκα χρόνο να περιηγηθώ στην πόλη. Αναμφίβολα, η εμπειρία επηρέασε την οπτική μου για την Κάσελ ως μια καλλιτεχνική πόλη, ωστόσο μάλλον δεν μπορώ να εκφέρω γνώμη από τις τρεις μέρες που ήμουν εκεί.

Τι σε εντυπωσίασε περισσότερο σχετικά με την documenta fifteen; (έργα, καλλιτέχνες, εμπειρίες, εκδηλώσεις...)

Όσοι με ξέρουν, γνωρίζουν πως έχω πολύ κοντά στην καρδιά μου τις συλλογικές πρακτικές. Καθώς την επιμέλεια της documenta 15 ανέλαβε η Ruangrupa, μια καλλιτεχνική κολεκτίβα από την Ινδονησία, η διοργάνωση μού έδωσε πρόσβαση σε ποικίλες μεθόδους εργασίας καλλιτεχνικών κολεκτίβων. Ο χώρος Fridericianum είναι γεμάτος διαφορετικές μεθόδους συλλογικής μάθησης, αποδόμησης ιδεών και επεξεργασίας σκέψεων. Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη επιβράβευση για μένα ήταν η πρόσβαση που μου δόθηκε σε νέα σημεία αναφοράς ως προς το πώς κινείται κανείς εντός συλλογικοτήτων. Όπως είδα, ο  συγχρωτισμός επιτυγχάνεται ανάλογα με το πώς επεξεργαζόμαστε τις αξίες, ποιες είναι οι δυναμικές εντός μιας ομάδας, με ποιους ρυθμούς δουλεύουμε και ποια μοντέλα κυκλικής οικονομίας χρησιμοποιούμε.

Το ότι επιλέγηκα για αυτό το ταξίδι με μια ομάδα πολιτιστικών δημιουργών από την περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, όπως ορίζεται από το Ινστιτούτο Γκαίτε, με βοήθησε να κατανοήσω και να ξεκινήσω να ευθυγραμμίζομαι με τους αγώνες και το εργασιακό όραμα αυτών των ανθρώπων. Γι΄αυτό είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων στα Ινστιτούτα Γκαίτε Κύπρου και Αθήνας. Μου έδωσαν την ευκαιρία γι΄ αυτό το ταξίδι μέσα από το οποίο ανακάλυψα και επαναβεβαίωσα πως έχουμε ακόμη πολλά να μάθουμε για το πώς να χτίζουμε γέφυρες με εργάτες του πολιτισμού, που δουλεύουν σχετικά κοντά στην κυπριακή εντοπιότητα. Και ακόμη περισσότερο να ξεμάθουμε την αντίσταση στο να αντικρίζουμε τους πολιτισμούς μας από την εγκαθιδρυμένη δυτική οπτική.

Είναι επίσης εξαιρετικά σημαντικό για μένα να αμφισβητώ τη θέση του Ινστιτούτου Γκαίτε ως ενός Γερμανικού Πολιτιστικού Κέντρου, μερικώς επιχορηγημένου από τη γερμανική κυβέρνηση και να αναλογίζομαι τον ρόλο του στον ευρύτερο πολιτιστικό χάρτη της Γερμανίας και στον τρόπο με τον οποίο αυτή η επένδυση εξυψώνει το κοινωνικοπολιτιστικό κεφάλαιο της χώρας. Ως ο φορέας πολιτιστικής διπλωματίας του γερμανικού κράτους που είναι επιφορτισμένος με την παραγωγή έργου σε τόπους και πολιτιστικά πλαίσια άλλων εθνικοτήτων και εθνοτήτων, θεωρώ πως είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενθαρρύνει συζητήσεις για τις αποχρώσεις που προκύπτουν από αυτή την παραγωγή, διασφαλίζοντας την πολιτιστική ακεραιότητα των ντόπιων.

Ποιο είναι το σημαντικότερο στοιχείο που αποκόμισες ή η πιο δυνατή στιγμή από όλο το ταξίδι; Τι ήταν καινούριο για εσένα;

Στιγμιότυπα από την επίσκεψη της ομάδας στην έκθεση Three Doors του Forensic Architecture/Forensis, Initiative 19. | Φωτ.: Αντριάνα Λαγούδη Ξεχωρίζω την έκθεση Three Doors της κολεκτίβας Forensic Architecture/Forensis που επισκεφτήκαμε στο Frankfurt Kunstverein, το Μουσείο Τέχνης της Φρανκφούρτης.

Η έκθεση διερευνά τρεις υποθέσεις δολοφονιών με ρατσιστικό κίνητρο στη Γερμανία τις οποίες οι Αρχές απέτυχαν να εξιχνιάσουν, συλλέγοντας και συνενώνοντας πληροφορίες από πηγές ανοιχτής πρόσβασης στο διαδίκτυο. Με τον δικό τους τρόπο,   διακηρύσσουν πως αυτό το είδος εργασίας δεν περιορίζεται στους θεσμούς. Όταν οι θεσμοί αποτυγχάνουν, μπορούμε κι εμείς να χρησιμοποιούμε την τεχνολογία για να διαμορφώνουμε εικόνα και να αναλύουμε πληροφορίες. Και όταν τα Μέσα εστιάζουν στην ψυχολογική ανάλυση των δολοφόνων, μια άλλη επιλογή είναι να δίνουμε προτεραιότητα στο αφήγημα των θυμάτων και των οικογενειών τους.

Σε ό,τι αφορά την ίδια την documenta, ήταν η πιο ανατολικο/νοτιοκεντρική έκθεση τέχνης που έχω δει ποτέ στη Δύση κι αυτό είναι κάτι που εκτίμησα ιδιαίτερα. Το επιμελητικό έργο της κολεκτίβας Ruangrupa λειτούργησε για τους επισκέπτες ως ένα πηγάδι γνώσεων στις οποίες συχνά δεν υπάρχει πρόσβαση.

Το να έχει κανείς πρόσβαση σε αναφορές από τις «παραμελημένες» πλευρές του κόσμου και να είναι σε θέση να αφουγκράζεται τον αγώνα λαών, την ιστορία των οποίων δεν ήξερα μέχρι σήμερα, φαντάζει μνημειώδες. Αυτή η διοργάνωση με βοήθησε να θυμηθώ πως η γη είναι ένας τόπος στον οποίο εξακολουθώ να ανήκω. Ένας τόπος στον οποίο μπορώ ακόμη να ανακαλύψω τον εαυτό μου, παρά τις δυνάμεις που επιχειρούν καθημερινά να με πείσουν πως το δικό μου αφήγημα δεν είναι άξιο αναφοράς.

Παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο τα Black Archives παρουσίαζαν ευαίσθητες εικόνες. | Φωτ.: Αντριάνα Λαγούδη Κατά την άποψή σου, ποια είναι η σημασία της documenta γενικά και της δέκατης πέμπτης έκδοσης σε σχέση με την Κύπρο και την καλλιτεχνική σκηνή της;

Πρόσφατα, η Κρατική Πινακοθήκη (ΣΠΕΛ) στη Λευκωσία παρουσίασε μια έκθεση παιχνιδιών. Σε επιμέλεια του Ιδρύματος Σοφία, τοποθετημένη σε μια κρατική πινακοθήκη, αυτή η έκθεση παρουσίαζε σε εικόνες και παιχνίδια υπερβολικές απεικονίσεις μαύρων προσώπων χωρίς ιστορική πλαισίωση. Πρόκειται για μια επιμελητική κίνηση που στο σύγχρονο πολιτιστικό περιβάλλον επιδεικνύει ανευθυνότητα και ανικανότητα συγχρονισμού με τους καιρούς της, καθώς όχι μόνο παρεμποδίζει το αντιρατσιστικό έργο που επιτελούν διάφορες οργανώσεις αλλά ενδέχεται να ενισχύει τον υποσυνείδητο ρατσισμό ενός μη ενημερωμένου θεατή.

Το πρότζεκτ Black Archives στην documenta ανταποκρίνεται σε ένα παρόμοιο θέμα μ' έναν απλό και συνάμα επιδραστικό τρόπο (βλ. εικόνα). Μόνη μου ελπίδα είναι πως οι δημιουργοί στο νησί θα συνεχίσουν να συλλέγουν τρόπους με τους οποίους να μπορούμε να δείχνουμε σεβασμό στο διαγενεακό τραύμα των ανθρώπων και να ευαισθητοποιούμαστε ως προς το πώς παρουσιάζουμε έργα γύρω από τέτοιου είδους θέματα. Και ακολούθως, πως θα συνεχίσουν να πιέζουν για κυπριακές επιμελητικές πρακτικές ώστε να συντονιστούμε με τις ηθικές ευαισθησίες του υπόλοιπου κόσμου.

Θεωρώ πως είναι ασφαλές να πούμε πως οι δημιουργοί στην Κύπρο είναι σε μια συνεχή κατάσταση απόγνωσης. Οι επίσημες δομές στήριξης μάλλον μας αγνοούν και μας απογοητεύουν. Πάρτε για παράδειγμα την ανεπάρκεια που επέδειξε το Υπουργείο Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας όταν απέτυχε να ορίσει τη φετινή εκπροσώπηση της Κύπρου στη Μπιενάλε Βενετίας.

Η παραφωνία μεταξύ του πώς λειτουργεί το κράτος και ποιες είναι οι ανάγκες των δημιουργών είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ εμφανής. Τι χρειαζόμαστε λοιπόν για να φτάσουμε σε μια κατάσταση συμβίωσης;

Η συγκομιδή (harvest) στην documenta 15 είναι ο τρόπος της επιμελητικής ομάδας Ruangrupa να επικοινωνήσει και να διοχετεύσει πληροφοριακό υλικό. Οι δράσεις της συγκομιδής (harvest κατά το λεξιλόγιο της documenta) έχουν δύο λειτουργίες: της καλλιτεχνικής καταγραφής και συζήτησης από τη μια και των συναντήσεων από την άλλη. Σε τέτοιου είδους διαδικασίες, μπορούμε να δημιουργήσουμε τον χώρο για να τροφοδοτήσουμε τις απογοητεύσεις αλλά και τα οράματά μας για το μέλλον. Και τι καλύτερος τρόπος για να συμβεί αυτό από ένα γεύμα; Το πρότζεκτ Pakghor-Social Kitchen από το Μπανγκλαντές προσκαλούσε κολεκτίβες να μπουν στην κουζίνα και να ετοιμάσουν ένα γεύμα για άλλους. Μια τέτοια διαδικασία είναι τόσο απόμακρο όνειρο για την Κύπρο;

Το φαγητό έχει κεντρική θέση στην κουλτούρα μας, γι' αυτό και δεν μπορώ παρά να σκέφτομαι: ποιοι είναι σε θέση να καλλιεργήσουν τη γη και να παράξουν φρέσκα προϊόντα για να διατεθούν στην καλλιτεχνική κοινότητα, όπου το μοίρασμα και η συγκομιδή σκέψεων δυνητικά θα μετατοπίσει το πολιτιστικό πλαίσιο στο οποίο θέλουμε να ανήκουμε;

Ήταν η πρώτη φορά που επισκέφτηκες τη Γερμανία; Τι σε εξέπληξε περισσότερο στη Γερμανία, πέρα από τα στερεότυπα; Πώς ήταν οι εμπειρίες σου στη χώρα και η ανταλλαγή με τους Γερμανούς σε σχέση με αυτό που είχες στο μυαλό σου ή αυτό που περίμενες;

Για να πω την αλήθεια, είχα μείνει άναυδη από την απόφαση της ομάδας της documenta να κατεβάσει το έργο People's Justice (2002) της κολεκτίβας Taring Padi μετά τις πιέσεις που ασκήθηκαν από Γερμανούς πολιτικούς με το επιχείρημα ότι η παρουσίαση αντισημιτικών αναφορών στη Γερμανία είναι απαράδεκτη.

Είναι τόσο εύθραυστη η γερμανική ενοχή που πυροδοτεί την αντίσταση στον Αντισημιτισμό ώστε   να αποστερεί από τον γερμανικό λαό στην πλειοψηφία του και, εν προκειμένω, από την ομάδα της documenta τη διεξαγωγή μιας επί τόπου δημόσιας συζήτησης πάνω σε μια τόσο σημαντική και πολυεπίπεδη γεωπολιτική αναφορά; Και όλο αυτό, ενώ η ίδια ομάδα επέλεξε για την επιμέλεια της documenta την κολεκτίβα Ruangrupa, που θέτει στο επίκεντρο της διοργάνωσης τους αγώνες του παλαιστινιακού λαού. Μια έκθεση που προβάλλει σχεδόν 12 ώρες οπτικού αρχειακού υλικού αλληλεγγύης μεταξύ Ιαπωνίας και Παλαιστίνης, όπου παρουσιάζονται ξεκάθαρα οι φρικαλεότητες που διαχρονικά υφίσταται ο λαός της Παλαιστίνης από τις ισραηλινές δυνάμεις. Η ίδια έκθεση που υπέστη βανδαλισμούς όταν παρουσίασε την παλαιστινιακή κολεκτίβα Question of Funding.

Σκεφτείτε το: έχουμε τις υποθέσεις των δολοφονιών με ρατσιστικό κίνητρο που διερευνά η Forensic Architecture όπου η ευθύνη χάνεται στην κρατική γραφειοκρατία. Αλλά στην περίπτωση της παρουσίασης του People's Justice, η ευθύνη βρήκε ξεκάθαρο στόχο και λήφθηκε η απόφαση για να ικανοποιηθεί το στάτους κβο της γερμανικής κυβέρνησης. Ήταν ανέτοιμη η ομάδα της documenta να υπερασπιστεί τα θέματα που τόσο πολύ τόλμησε να προβάλει η Ruangrupa; Και μήπως έχουμε μπροστά μας τη σοβαρή περίπτωση ενός θεσμού που συμπλέει με τους καιρούς και ρομαντικοποιεί τις κολεκτίβες αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι σε θέση να στηρίξει την επανάσταση που μερικές από αυτές επιδιώκουν να φέρουν στον ανατολικό και νότιο κόσμο;

Εν τέλει, η μεγαλύτερή μου απογοήτευση απορρέει από την ανικανότητα που επέδειξε η ομάδα της documenta να διεξάγει επί της ουσίας δημόσιες συζητήσεις για το People's Justice και να ανταποκριθεί στα θέματα που αυτό ανέδειξε, καταγράφοντας σαφή  διαχωρισμό μεταξύ της ινδονησιακής ιστορικής πλαισίωσης και της σύγχρονης γερμανικής πολιτικής σκηνής.