Herinneringscultuur
80 jaar na het einde van de oorlog: vervaagt de herinnering?
Wat kunnen we vandaag nog leren uit de Tweede Wereldoorlog? En hoe kan een levendige herinneringscultuur nieuwe oorlogen helpen voorkomen? Auteur Elisabeth Luft gaat erover in gesprek met politicoloog Herfried Münkler.
Von Elisabeth Luft
Meneer Münkler, wat zijn volgens u de belangrijkste lessen uit het einde van de oorlog in 1945?
De Tweede Wereldoorlog is een complex leerproces, waarvan de impact stilaan afneemt. Tachtig jaar is nu eenmaal een lange periode. Heel wat ooggetuigen zijn er inmiddels niet meer of hun geheugen laat hen steeds vaker in de steek. Het belangrijkste resultaat dat dit leerproces tot nu toe opgeleverd heeft, is het ontstaan van het trans-Atlantische Westen als geopolitieke en economische entiteit. En net die trans-Atlantische samenwerking wordt nu op de helling gezet door Donald Trump. Een andere les is dat grenzen met militair geweld verleggen uiteindelijk veel meer kost dan het oplevert.
Tijdens de Joegoslavische oorlogen kwam ons leerproces al onder druk te staan, toen sommigen riepen: 'Nooit meer oorlog!' Joschka Fischer zei 'Nooit meer Auschwitz', waarmee hij verwees naar de gruweldaden in Srebrenica en andere steden tijdens de Bosnische Burgeroorlog. Tegenwoordig klinkt het helemaal anders. Onlangs nog werd Winfried Kretschmann, huidig minister-president van de Duitse deelstaat Baden-Württemberg, geciteerd met de uitspraak: 'Pacifisme betekent vandaag herbewapenen.' Er lijkt dus geen historisch stabiel leerresultaat te zijn.
Zijn er parallellen te trekken tussen de uitdagingen van het vredesbestand na 1945 en de huidige pogingen om tot vrede te komen in conflicten zoals in Oekraïne of het Midden-Oosten?
Dat is erg moeilijk, want Duitsland tekende op 8 mei de onvoorwaardelijke overgave ('unconditional surrender'). Het land heeft niet deelgenomen aan de politieke dialoog en de vredesonderhandelingen tussen de winnende bondgenoten. Laten we hopen dat Oekraïne een dergelijk lot bespaard blijft, want dat zou het omgekeerde zijn van wat er in mei 1945 gebeurd is. Dan zou het zijn alsof Hitler de oorlog gewonnen had en de bezette gebieden ingelijfd had.
In dat opzicht kan moeilijk de vergelijking gemaakt worden met het einde van de oorlog in 1945, maar wel met de aanloop naar die oorlog. In een interview met journalist Tucker Carlson van de Amerikaanse tv-zender Fox zei Poetin dat de Tweede Wereldoorlog vermeden had kunnen worden als Polen zich niet zo koppig opgesteld had maar in augustus 1939 bereid geweest was om de corridor rond Danzig af te staan aan Duitsland. Met andere woorden, de oorlog was de schuld van de Polen omdat zij zich niet aan de aanvaller onderworpen hadden.
En op die manier kijkt Trump ook naar Oekraïne: de Oekraïense regering is volgens hem verantwoordelijk voor de oorlog, omdat ze niet meteen capituleerde toen het Russische leger binnengevallen is. Andere parallellen zie ik eigenlijk niet. De inspanningen voor vrede in Oekraïne zijn gericht op onderhandelde vrede. Dit kon Duitsland na 1945 niet meer bereiken, omdat het zelf niet mee aan de onderhandelingstafel zat.
Hoe is de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en aan het einde van de oorlog veranderd?
We kunnen minstens drie fasen onderscheiden. De eerste fase – toch zeker in het Westen – draaide vooral rond het ervaren van de oorlog als een nederlaag, met een fixatie op die onvoorwaardelijke overgave. Tegelijkertijd heerste er opluchting: de bombardementen waren voorbij en mensen moesten niet langer vrezen voor sancties van het regime wegens kritische uitspraken of weigering om zich bij de Volkssturm aan te melden, of zelfs voor ophanging wegens lafheid. Een belangrijk keerpunt kwam er in 1985, toen Richard von Weizsäcker, een voormalig luitenant-kolonel in het Duitse leger en dus ex-strijder, in zijn toespraak 8 mei bestempelde als een 'dag van bevrijding'. Daarmee verschoof de focus van de onmiddellijke nederlaag naar de bevrijding van twaalf jaar nazibewind. Degenen die zich nog aan hun oorlogsdaden vastklampten en elke avond trots naar hun medailles keken, speelden toen nauwelijks nog een rol.
En nu, veertig jaar later, bevinden we ons in een situatie waarin net dat Westen – het belangrijkste leerresultaat van de oorlog – door Trump ontmanteld wordt. We staan voor de vraag of er niet alleen weer oorlog dreigt, maar ook een vorm van autoritair populisme. De kans is dus reëel dat er over een paar jaar niets meer overblijft van wat we uit de Tweede Wereldoorlog geleerd hebben, omdat het Westen dan niet meer bestaat.
Welke rol speelt de herinnering aan het einde van de oorlog in 1945 vandaag de dag?
Ik denk dat de herinnering aan de oorlog bij ons alsmaar minder leeft. De directe herinnering verdwijnt nu eenmaal omdat de huidige generaties de oorlog zelf niet meegemaakt hebben. Maar door de oorlog te blijven herdenken, zullen mensen zich afvragen welke rol hun grootouders of overgrootouders toen gespeeld hebben: maakten zij deel uit van het regime of van het verzet en wat kunnen we vandaag leren uit hun daden?
Wat ik merkwaardig vind, is dat de slogan 'Nooit meer oorlog' tegenwoordig soms gebruikt wordt om een eerder pro-Russisch en anti-Oekraïens standpunt moreel te verantwoorden. Er wordt bijvoorbeeld geen onderzoek gevoerd naar het Verdrag van München uit 1938, dat nochtans een cruciaal element was in de aanloop naar de oorlog. Anders zou men kunnen stellen dat het Minsk II-akkoord, dat Frankrijk en Duitsland in 2015 gesloten hebben met Rusland en Oekraïne, in zekere zin dezelfde functie vervuld heeft, maar uiteindelijk ook weinig opgeleverd heeft. Met andere woorden, de aanloop naar de oorlog, de oorlog zelf en het einde ervan zijn eigenlijk nooit echt bestudeerd. De herinnering aan de oorlog wordt eerder ingezet als een soort munt die gebruikt wordt wanneer dat past binnen een overtuiging die men sowieso al heeft. En dat is op zich niet erg vreemd, want zo werken het individuele en collectieve geheugen nu eenmaal.
Hoe kan een levendige herinneringscultuur bijdragen aan het voorkomen van nieuwe oorlogen en het bewaren van de vrede?
We mogen het belang daarvan niet overschatten, want dat zou betekenen dat Duitsland een relevante rol speelt in de wereldpolitiek, en daar lijkt het niet meteen op. Dat de gesprekken waarin Europa momenteel een rol speelt in Parijs of Londen plaatsvinden, en niet in Berlijn, heeft een goede én symbolische reden. Maar het heeft ook te maken met het feit dat Duitse politici nog altijd geen duidelijk en zichtbaar standpunt durven in te nemen over deze kwestie. En dat houdt ongetwijfeld verband met de schuldvraag rond het nationaalsocialisme.
Een actieve herinneringscultuur kan wel pedagogisch en psychologisch waardevol zijn op individueel vlak. Het kan mensen bewuster maken van de specifieke verantwoordelijkheid van Duitsland en ervoor zorgen dat ze minder snel gevoelig zijn voor antisemitische slogans. Zo’n herinneringscultuur kan dus zeker bijdragen aan de vorming van een politiek beoordelingsvermogen. Maar nog belangrijker is het om het begin van de oorlog en de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog te onderzoeken. Want alleen dan kunnen we erachter komen hoe we in de toekomst oorlogen kunnen voorkomen.