Mediavrijheid in België
De belangrijkste van onze vrijheden
“Leve De Potter”, scandeerden de Belgen die het in 1830 in de Brusselse straten opnamen tegen het Nederlandse leger. Louis De Potter was een toonaangevend journalist die door de overheid naar Frankrijk was verbannen. Zijn krant pleitte namelijk voor democratie, sociale gelijkheid en vrije meningsuiting. Zo lag het protest tegen censuur en de vervolging van journalisten mee aan de basis van de Belgische revolutie.
Von Karl van den Broeck
De grondwet, opgesteld in 1831, liet geen twijfel bestaan: “De drukpers is vrij; de censuur kan nooit worden ingevoerd.” De Belgische wet was in dat opzicht erg progressief destijds, en het duurde nog jaren voor een dergelijke bepaling in andere landen werd ingevoerd. Vandaar dat schrijvers en filosofen als Karl Marx, Victor Hugo, Charles Baudelaire of Multatuli hun meest kritische werken uitgaven in Brussel.
In 2005 keurde het parlement een strenge wet goed ter bescherming van de journalistieke bronnen. Zij genieten sindsdien een haast absolute bescherming. Niemand mag een journalist naar zijn bronnen vragen, behalve wanneer de openbare veiligheid in het gedrang komt.
(Julian Assange was met andere woorden beter af geweest in België dan bij de Ecuadoraanse ambassade.)
Ook vandaag nog kunnen journalisten in België relatief ongemoeid hun werk doen (met de economische context als voornaamste dreiging, en niet de censuur door de overheid). België prijkt vandaag op de twaalfde plaats op de World Press Freedom Index. Het land moest de afgelopen jaren evenwel drie plaatsjes inboeten, naarmate steeds duidelijker werd dat de juridische bescherming ondermijnd kan worden door misbruik van rechtsprocedures (Strategic Lawsuit Against Public Participation - SLAPP).
Apache, de onafhankelijke nieuwssite voor onderzoeksjournalistiek (waarvan ik hoofdredacteur ben), moet immers al drie jaar opboksen tegen verbeten aanvallen van een Antwerpse vastgoedontwikkelaar. Sinds 2013 bericht Apache over de nauwe band tussen de makelaar, Erik Van der Paal, en het Antwerpse stadsbestuur onder leiding van burgemeester Bart De Wever. Van Der Paals vastgoedbedrijf, de Land Invest Group, wist een hele reeks winstgevende contracten met Antwerpen in de wacht te slepen, tegen het advies in van de bevoegde autoriteiten. In 2017 werd Apache voor het eerst voor de rechter gedaagd door de Land Invest Group (en Bart De Wevers gewezen kabinetschef). Er was immers een burgerlijke procedure opgestart wegens laster en eerroof. In een dergelijke procedure hoeft de tegenpartij geen bewijzen voor te leggen die zouden aantonen dat Apache fake news de wereld in had gestuurd (quod non). Het bewijs dat de berichtgeving het bedrijf schade had berokkend, zou volstaan. De rechtbank oordeelde echter dat Apache de deontologische codes nauwgezet had opgevolgd, en dat er geen sprake was van eerroof. De schadeclaim, goed voor 350.000 euro, werd verworpen.
In november 2017 diende Erik Van Der Paal een tweede klacht in tegen Apache. Enkele dagen eerder hadden we namelijk een video gepost waarin vrijwel het hele Antwerpse schepencollege te zien was op Van Der Paals verjaardagsfeest. Dat was op zijn minst vreemd te noemen, aangezien de Land Invest Group op dat moment met de stad onderhandelde over de toewijzing van een groot bouwproject aan Van Der Paals bedrijf. In het licht daarvan wilde Apache mogelijke belangenvermenging onderzoeken.
En in dit geval luidde de aanklacht: “stalking en schending van de privacy.” Als de rechtbank deze redenering zou volgen, dan zou de wettelijke bepaling dat persmisdrijven voor een jury moeten verschijnen, omzeild worden ... en zou de undercoverjournalistiek aan banden worden gelegd.
In april 2019 diende het Ogeo Fund, een van de aandeelhouders van de Land Invest Group, een klacht in tegen een journalist van Apache en diens collega bij LeVif/L'Express. Samen hadden zij aan het licht gebracht dat de bestuursleden en bedrijfsleiders van de Land Invest Group geld in hun zakken hadden gestoken. Ogeo eiste wel 500.000 euro, maar trok de klacht terug in nog voor de zaak voorkwam.
Een laatste klacht betrof een artikel uit september 2020, waarin werd aangetoond dat Erik Van Der Paal (die ondertussen de Land Invest Group had verkocht) opnieuw actief was als lobbyist in de vastgoedsector. Deze keer schoot Van Der Paal met scherp. Hij liet Apache veroordelen in kortgeding bij eenzijdig verzoekschrift. In een dergelijke spoedprocedure wordt de tegenpartij niet gehoord. Apache moest het artikel offline halen of een dwangsom van 5.000 euro per dag betalen. Regelrechte censuur. Apache moest zich gedurende één maand aan het vonnis houden. Voor een verlenging van het publicatieverbod is evenwel een tegensprekelijke burgerlijke procedure ten gronde vereist. In afwachting van een definitieve behandeling van de zaak in 2021 staat het artikel dus opnieuw online. Van Der Paal heeft echter ook een strafrechtelijke procedure opgestart tegen Apache, waardoor een uitspraak ten gronde voor de burgerlijke rechtbank er pas kan komen nadat het strafrechtelijke luik over dezelfde kwestie is afgerond, wat nog jaren kan aanslepen.
Apache blijft echter niet bij de pakken neerzitten. In december 2019 kondigde de Vlaamse Vereniging voor Journalisten (VVJ) aan dat zij (namens Apache) klacht zal neerleggen tegen de Land Invest Group. Apache heeft bewijs verzameld waaruit blijkt dat het bedrijf in 2017 privédectectives had ingehuurd om journalisten te schaduwen. Dit zou in strijd zijn met de wet op geheimhouding van journalistieke bronnen en de wet tot regeling van het beroep van privédetective.
Deze tsunami aan rechtszaken door één man tegen een kleine, onafhankelijke redactie als Apache berokkent België heel wat internationale schade. De Raad van Europa vroeg België al tot vijfmaal toe welke maatregelen het land zou treffen om het misbruik van rechtsmiddelen tegen journalisten een halt toe te roepen. België heeft daarop tot nog toe niet geantwoord.
In het Jaarlijks verslag over de rechtsstaat 2020, in september uitgegeven door Eurocommissaris Didier Reynders, krijgt België goede punten. Toch wordt uitdrukkelijk verwezen naar het gebruik van privédetectives tegen journalisten van Apache. Op 25 november keurde het Europees Parlement een amendement, voorgesteld door Belgisch Europarlementslid Kris Peeters (EPP), goed dat (indien de lidstaten daarmee zouden instemmen) het onmogelijk moet maken voor privédetectives om journalisten te schaduwen, zoals dat inmiddels geldt voor vakbondsleden.
Apache doet er alles aan om erover te waken dat deze stroom van juridische maatregelen de werking van redacties niet in het gedrang brengt. De tijd die we nu spenderen aan de voorbereidingen van juridische stappen, kunnen we niet besteden aan onderzoeksjournalistiek. Bovendien kost het handenvol geld. Zelfs al zouden we de rechtszaken winnen, dan nog moeten we onze advocaten betalen. Een aanzienlijk probleem in dit verband, is dat journalisten in België amper verzekeringen kunnen aangaan die hun professionele risico's dekken. Dit is een rechtstreeks gevolg van Van Der Paals klachten. Apache is dankbaar voor de steun die een schare sympathisanten biedt. Zij zijn bereid geld in te zamelen om de juridische strijd verder te zetten.
Apache verloor nog nooit een rechtszaak of een procedure bij de Raad voor de Journalistiek wegens beroepsethische tekortkomingen. Erik Van Der Paal wist ons nog nooit op een feitelijke onnauwkeurigheid in onze verslaggeving te betrappen. Doorgaans antwoordt hij niet eens wanneer hem om een reactie wordt gevraagd, of roept hij zijn recht van antwoord in. Met zijn ongegronde klachten ondermijnt hij niet alleen de werking van Apache, maar ook de persvrijheid waarop de Belgische democratie steunt.
Op 24 mei 2017 mocht Apache de Arkprijs van het Vrije Woord in ontvangst nemen, een van de meest prestigieuze awards voor journalisten en schrijvers in Vlaanderen. De jury loofde Apache, omdat het Arkcomité zich "nadrukkelijk [verzet] tegen de intimidatie die de opdracht ondergraaft van de vierde macht: onderbouwde onthullingsjournalistiek en dubbelgecheckte feiten.”
De Arkprijs sterkte ons in onze overtuiging om ons steentje bij te dragen tot de verdediging van wat de auteurs van de Belgische grondwet omschreven als "onze belangrijkste vrijheid": de vrije meningsuiting en persvrijheid.