Ό,τι απομένει
Απόψεις της Νοτιοανατολικής Ευρώπης

Καμιά άλλη περιοχή της Ευρώπης δεν γνώρισε μεταπολεμικά τόση βία όση η Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ποια σημάδια άφησε η βία αυτή; Με φωτογραφίες, βίντεο και εγκαταστάσεις, καλλιτέχνες προσεγγίζουν την ιστορία και την κουλτούρα της μνήμης των χωρών τους. Της Carina Braun

Πρόσωπα που σβήστηκαν από παλιές φωτογραφίες, εγκαταλειμμένα εργοστάσια όπου τα ίχνη μιας αλλοτινής παραγωγικότητας χάνονται σιγά σιγά, μνημειώδη κτίρια που στέκουν έρημα στο τοπίο: Είναι οι μάρτυρες μιας πολυτάραχης ιστορίας, που παρουσιάζει η έκθεση Eingeschriebene Erinnerung [recorded memories] στο Μουσείο Φωτογραφίας του Braunschweig. 23 καλλιτέχνες από έντεκα χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης αποτύπωσαν ο καθένας το παρελθόν της πατρίδας του σε εικόνες. Αυτό που προέκυψε είναι μια σειρά από στιγμιότυπα και αναδρομές στο παρελθόν μιας περιοχής, που αν και με την ονομασία «Νοτιοανατολική Ευρώπη» απέκτησε έναν ουδέτερο γεωγραφικό χαρακτηρισμό, δεν παύει να φέρει ένα άλλο όνομα που ξυπνά αμφιλεγόμενους συνειρμούς: τα Βαλκάνια.

Όταν κάποιος λέει ότι κάπου «επικρατούν συνθήκες Βαλκανίων», αναφέρεται συνήθως σε μαφιόζικες δομές, βεντέτες, χάος. Ο όρος «βαλκανοποίηση» έχει την προέλευσή του στην Οθωμανική περίοδο και χρησιμοποιείται με μεγάλη φυσικότητα για να περιγράψει τη διαίρεση ενός πολυεθνικού κράτους στα επιμέρους τμήματά του, ή σε ό,τι ορίζουν κάποιοι ως τέτοια. Εδώ, στις παρυφές της Ευρώπης, ξεκίνησε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Αργότερα πίσω από το προκάλυμμα μιας ενωμένης Γιουγκοσλαβίας τα πράγματα ήταν εν πολλοίς ήρεμα – μέχρι που μαζί με τον κομμουνισμό κατέρρευσαν και οι κρατικές δομές, ενώ τα παλαιά σύνορα επανήλθαν στο προσκήνιο ως αντικείμενο εθνικών διεκδικήσεων.

Τα Βαλκάνια έγιναν το θέατρο των πιο βίαιων συγκρούσεων της μεταπολεμικής Ευρώπης. Περίπου 25.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν στον αγώνα για ένα κροατικό κράτος, περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους τα χρόνια που οι Σέρβοι άνοιγαν πυρ εναντίον των αλλοτινών γειτόνων τους στην κοιλάδα του Σαράγεβο. Ο 20ός αιώνας έληξε στην Νοτιοανατολική Ευρώπη όπως ακριβώς είχε αρχίσει: με πολέμους, διωγμούς και εθνικισμό.

Ξέχνα το παρελθόν;

Το να πεις μια τέτοια ιστορία με εικόνες που δεν περιέχουν βία είναι δύσκολο. Στην έκθεση Eingeschriebene Erinnerung οι καλλιτέχνες προσεγγίζουν το θέμα τους με φωτογραφίες και βίντεο της συλλογικής, «κληροδοτημένης» μέσω των γενεών μνήμης, που αποπνέουν ηρεμία και ψυχραιμία. «Ξέχνα το παρελθόν» προτρέπει, για παράδειγμα, ένα γκράφιτι πάνω από την είσοδο του ιστορικού μνημείου του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Βουλγαρία. Ο Βούλγαρος Nikola Nihov απαθανάτισε με το φακό του τη μοίρα των παλαιών κομμουνιστικών μνημείων.

Άλλες εικόνες δείχνουν λιγότερο γνωστούς ιστορικούς τόπους, που με τα χρόνια απέκτησαν, ανεπισήμως, το χαρακτήρα μνημείου: η εθνικιστική αρχιτεκτονική του Βελιγραδίου ως κατάλοιπο μιας ιδεολογίας της εξουσίας που στόχευε στο να είναι πανταχού παρούσα, οι δρόμοι του Σαράγεβο το 1989, όταν φάνηκαν τα πρώτα σημάδια των επερχόμενων ταραγμένων χρόνων. Ο Ρουμάνος Ștefan Sava κινηματογράφησε την απαγγελία ποίησης στο σφαγείο του Βουκουρεστίου, όπου στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Εβραίοι βασανίστηκαν μέχρι θανάτου και στη συνέχεια τους κρέμασαν από τσιγκέλια. Άλλοι καλλιτέχνες επέλεξαν μια προσωπική προσέγγιση και αναζήτησαν τα ίχνη του παρελθόντος σε φωτογραφικά άλμπουμ και συρτάρια παλιών επίπλων: Ξεθωριασμένες οικογενειακές φωτογραφίες και κιτρινισμένα ντοκουμέντα καταγράφουν μια ιστορία πέρα από τα επίσημα στοιχεία και γεγονότα.

Η έκθεση recorded memories αποτελεί συνέχεια του εγχειρήματος Το τόλμημα της μνήμης, για το οποίο εξέχοντες συγγραφείς καταπιάστηκαν με τις συγκρούσεις στη Νοτιοανατολική Ευρώπη μέσα από ποιήματα και πεζά. Στη θέση των λέξεων, βρέθηκαν τώρα εικόνες που εγείρουν ερωτήματα γύρω από τη σωστή αντιμετώπιση του παρελθόντος. Γιατί η μνήμη είναι αυτό που κάποτε απομένει από την ιστορία.