Το Διαδίκτυο μάς δίνει τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε ψηφιακές ταυτότητες – κάτι που ενέχει ταυτόχρονα ευκαιρίες και κινδύνους. Οι επικριτές του, ειδικά στη Γερμανία, προειδοποιούν πως θυσιάζεται έτσι η ιδιωτικότητα.
Την άνοιξη του 2014, το Ομοσπονδιακό Κέντρο για την Αγωγή του Πολίτη (Bundeszentrale für politische Bildung) διοργάνωσε ένα συνέδριο στο Βερολίνο με θέμα την ψηφιακή ταυτότητα. Σε αυτό συναντήθηκαν εκπρόσωποι της γερμανικής και της διεθνούς διαδικτυακής κουλτούρας, για να εξετάσουν ερωτήματα όπως: Ποια στοιχεία βρίσκει κανείς στο Διαδίκτυο για ένα άτομο και πώς κρίνονται αυτά; Σε ποιο βαθμό τα στοιχεία αυτά αποτυπώνουν τον αληθινό εαυτό του ατόμου; Τι σημαίνει για το ίδιο το άτομο η δυνατότητα δημιουργίας ενός εικονικού εαυτού;
Στο συνέδριο συζητήθηκαν πολλές και διαφορετικές απόψεις, η ομιλία ωστόσο που κυρίως προσέλκυσε το ενδιαφέρον των γερμανικών ΜΜΕ ήταν εκείνη της ερευνήτριας των μέσων ενημέρωσης Miriam Meckel, η οποία διδάσκει Εταιρική Επικοινωνία στο Πανεπιστήμιο του Σαιντ Γκάλλεν. Σύμφωνα με την Meckel, η ταυτότητα στο Διαδίκτυο είναι διαστρεβλωμένη, εφόσον συχνά αντιμετωπίζεται και γίνεται αντιληπτή ως προϊόν. Όπως είπε η καθηγήτρια στην ομιλία της, οι χρήστες αναγκάζονται να ενημερώνουν διαρκώς το προφίλ τους, ήτοι το ψηφιακό Εγώ τους, για να διατηρήσουν τη θέση τους σε έναν διαρκή διαγωνισμό καλύτερων ιδεών. Κατά την άποψή της, στο Διαδίκτυο δεν υπάρχει πλέον χώρος για εξελισσόμενες ταυτότητες, για ανθρώπινες αδυναμίες, για ατομικότητα και για ιδιορρυθμία.
Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ
Ενώ η κλασική έννοια της ταυτότητας ορίζεται μέσω εξωτερικών γνωρισμάτων, δηλαδή από το όνομα, την ημερομηνία γέννησης, τον τόπο κατοικίας, την υπογραφή και τα αμετάβλητα βιομετρικά χαρακτηριστικά, όπως το χρώμα των ματιών και τα δακτυλικά αποτυπώματα, η ταυτότητα στο Διαδίκτυο έχει πιο δυναμικό χαρακτήρα και προκύπτει μέσα από συγκεκριμένες διαδικασίες. Κατ’ αρχάς προκύπτει από τα ψηφιακά ίχνη που αφήνουμε όταν είμαστε online: με ποιους επικοινωνήσαμε, σε ποια μέρη βρεθήκαμε, τι αγοράσαμε. Προκύπτει όμως και από την εικόνα που προβάλλουμε για τον εαυτό μας. «Στις προ-ψηφιακές εποχές η ταυτότητα ήταν κυρίως κάτι που πραγματευόμασταν στην ιδιωτική μας ζωή. Δημοσίως παίζω ένα ρόλο, αλλά στην προσωπική μου ζωή είμαι ο “πραγματικός εαυτός” μου. Αυτός ακριβώς ο πραγματικός εαυτός είναι που δημοσιοποιείται τώρα», λέει η κοινωνιολόγος Sarah Mönkeberg του Πανεπιστημίου του Κάσσελ.
«Έχουμε να κάνουμε με νέες δυνατότητες της δημιουργίας ταυτότητας», σύμφωνα με την Mönkeberg. «Οι διαδικασίες ανάδρασης, όπως αυτές που βλέπουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα likes των selfies στο Instagram για παράδειγμα, μπορούν να βοηθήσουμε στο χτίσιμο και τη διατήρηση της ταυτότητάς μας. Έτσι δίνεται η δυνατότητα να δοκιμάσει κανείς διάφορα μοντέλα ταυτότητας, να τα συγκρίνει και να τα βελτιώσει».
ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΜΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΜΑΣ
Για τους έφηβους, παραδείγματος χάριν, η παρόρμηση να ποζάρουν μπροστά σε ένα φανταστικό κοινό ανήκει στη φυσική διαδικασία εξέλιξης και δημιουργίας της ταυτότητάς τους, γράφει η Αυστραλιανή επιστήμων Karen Ann Donnachie στην εργασία της με τίτλο Selfies, #me: Glimpses of Authenticity (Selfies, #εγώ: Στιγμιότυπα αυθεντικότητας). Οι selfies, προσθέτει, είναι το ιδανικό μέσο να πειραματιστεί κανείς με τον εαυτό του, με το Εγώ του. Μήπως λοιπόν, δεν είμαστε τελικά τόσο ανελεύθεροι σε ό,τι αφορά την ψηφιακή μας ταυτότητα; Μήπως δεν λειτουργούμε υπό την πίεση να προβάλουμε μια συγκεκριμένη εικόνα του εαυτού μας, όπως ισχυρίζονται οι επικριτές του Διαδικτύου; «Νομίζω ότι αυτό είναι κυρίως θέμα ικανοτήτων», λέει ο κοινωνιολόγος με ειδίκευση σε θέματα του Διαδικτύου Stephan Humer. «Η άποψη ότι η ψηφιακή εποχή μάς έχει καταδυναστεύσει και έχει περιορίσει τα περιθώρια ελευθερίας μας είναι συχνά μια φτηνή δικαιολογία». Για τον Humer, όποιος ασχολείται πραγματικά με τις ευκαιρίες και τους κινδύνους της ψηφιακής εποχής είναι σε θέση και να υιοθετήσει μια υγιή, λογική στάση στο πώς θα διαχειριστεί την ταυτότητά του.
ΜΙΑ ΝΕΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ της ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ
Κατά τον Humer, διαχείριση ταυτότητας σημαίνει προπαντός το να αντεπεξέλθει κανείς στους νέους ρόλους με τους οποίους έρχεται αντιμέτωπος στο Διαδίκτυο. «Η ψηφιακή ταυτότητα έχει γίνει από καιρό μέρος της ταυτότητάς μας. Δεν είναι πλέον κάτι από το οποίο μπορούμε ή οφείλουμε να προστατευτούμε. Πρέπει όμως να μάθουμε να τη χειριζόμαστε, όπως ακριβώς χρειάστηκε να αφομοιώσουμε αναλογικούς τρόπους συμπεριφοράς». Όσο περίπλοκο κι αν φαντάζει αυτό, συνεχίζει ο Humer, δεν έχουμε άλλη επιλογή, παρά να το αντιμετωπίσουμε. «Η ψηφιοποίηση είναι μια επανάσταση, ακόμη και για το Εγώ μας».
Παρ’ όλα αυτά, μήπως η τόσο εύκολη εναλλαγή των online ταυτοτήτων οδηγεί τελικά στο να αντιλαμβανόμαστε και την εκτός Διαδικτύου ταυτότητά μας ως μία ακόμη εκδοχή στην αρένα των διαφόρων προφίλ του Εγώ μας; Στην ουσία λειτουργούμε εδώ και καιρό με αυτό τον τρόπο εναλλαγής καταστάσεων, γράφει ο ειδικός στο χώρο των πολιτισμικών σπουδών Klaus Theweleit σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Frankfurter Allgemeine Zeitung τον Μάιο του 2015. Κατά την άποψή του, οι νέες, ψηφιακές ταυτότητες αποτελούν απλώς μια εξέλιξη αυτής της τάσης. Αντιθέτως, η ιδέα ενός αληθινού εαυτού που παρουσιάζει συνοχή και συνέπεια είναι, γράφει ο Theweleit, μια επινόηση του μοντέρνου μυθιστορήματος του όψιμου 19ου αιώνα και της κατασκευής ενός αστικού Εγώ, το οποίο με τη σειρά του αποτέλεσε το πρότυπο για το ψυχαναλυτικό Εγώ του Ζίγκμουντ Φρόυντ.
ΠΟΣΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΤΕΛΙΚΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ;
Ανεξαρτήτως του αν θεωρούμε την ψηφιακή ταυτότητα ως μια ψυχαναγκαστική έκθεσή μας ή απλώς ως μια δημιουργική δυνατότητα εναλλαγής, το ερώτημα παραμένει: Πόσο εφικτό είναι τελικά να διαμορφώσουμε ελεύθερα την ταυτότητα του Εγώ μας στο Διαδίκτυο; «Ο τρόπος με τον οποίο συστήνουμε και παρουσιάζουμε το Εγώ μας στο Διαδίκτυο μπορεί να εξακολουθεί να είναι αποκλειστικά δική μας υπόθεση. Ωστόσο, όσον αφορά την ταυτότητά μας ως δρώντων ατόμων, όσον αφορά τον τρόπο δηλαδή που αλληλεπιδρούμε ως Εγώ με το περιβάλλον μας, έχουμε ολοένα μικρότερα περιθώρια κινήσεων. Κι αυτό γιατί καταγράφονται όλο και περισσότερες από αυτές μας τις κινήσεις», δηλαδή αποθηκεύονται ως ψηφιακά ίχνη, εξηγεί η κοινωνιολόγος Mönkeberg.
Διαφορετική είναι η οπτική από την οποία επιχειρηματολογεί ο Γερμανός δημοσιογράφος και blogger Enno Park. Παρ’ όλους τους κινδύνους, ο Park διακρίνει κυρίως ευκαιρίες στην ψηφιακή εποχή – ευκαιρίες για μια νέα, πιο ευέλικτη αντίληψη της ταυτότητας. Εδώ και τέσσερα χρόνια, ο Park έχει αποκτήσει ένα ιατρικό κοχλιακό εμφύτευμα, το οποίο του προσφέρει μια σχεδόν φυσική αίσθηση ακοής. Χωρίς το βοήθημα αυτό δεν θα μπορούσε να ακούει σχεδόν τίποτα – όταν ήταν δεκαεπτά χρόνων προσβλήθηκε από τον ιό της ιλαράς και έχασε την ακοή του. Λέει: «Χάρη στην ψηφιακή εποχή έγινε αντιληπτό ότι η ταυτότητά μας είναι αντιφατική και πως όλοι αποκλίνουμε από κάποιες νόρμες. Αυτή η συνειδητοποίηση είναι προϋπόθεση για να οδηγηθούμε σε μια κοινωνία που θα τη χαρακτηρίζει η ανεκτικότητα και στην οποία καθένας θα μπορεί να είναι ο εαυτός του στην προσωπική του ζωή εντελώς ανοιχτά και χωρίς να κρύβεται».
