SOUTH MAGAZINE
Η σιωπη των προσωπειων, τα προσωπεια της σιωπης

Στα δοκίμια και στις αλληγορίες, στα εικαστικά project και στις συνομιλίες, στην ποίηση και στην πεζογραφία που περιλαμβάνονται στις σελίδες του το δεύτερο τεύχος του South as a State of Mind της documenta 14 εξερευνά ζητήματα απόκρυψης ταυτότητας και φίμωσης της εναντίωσης, προφορικότητας και αναγνώρισης, αυτοχθόνων και εξορίας, προέλευσης και επαναπατρισμού, αποικιοκρατικής και σεξουαλικής βίας. Διαβάστε εδώ ενα απόσπασμα του κείμενου Η σιωπή των προσωπείων, τα προσωπεία της σιωπής ή μια συνθήκη ύψιστης ακρόασης του Στάθη Γουργουρή στο South as a State of Mind.

[...]

Σιωπή 1

Έχουμε την αίσθηση ότι στις αχανείς εκτάσεις του διαστήματος ανάμεσα στα ουράνια σώματα υπάρχει κενό, απόλυτη σιωπή. Η κυριολεκτική σημασία της λέξης διάστημα είναι το κενό ανάμεσα σε δύο σημεία. Δεν μας κάνει εντύπωση που η λέξη χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να ορίσει το διάστημα ανάμεσα σε ήχους, καθώς η κατανόηση του ήχου (και, φυσικά, της μουσικής) ήταν ουσιώδης για τον αρχαιοελληνικό στοχασμό γύρω από το σύμπαν. Αυτό που ο Pierre Schaeffer, εισηγητής της musique concrète, αποκάλεσε «ακουσματική» εμπειρία οι αρχαίοι Έλληνες το θεωρούσαν θεμελιώδες στη φυσική. Πριν από οτιδήποτε άλλο, το σύμπαν το αφουγκράζεσαι.

Σε έναν αιώνα από σήμερα, αν η ανθρωπότητα εξακολουθεί να υπάρχει στον πλανήτη, η 14η Σεπτεμβρίου 2015 ίσως να θεωρείται το ορόσημο μιας νέας κοπερνίκειας επανάστασης. Τη συγκεκριμένη μέρα το LIGO, το Παρατηρητήριο Βαρυτικών Κυμάτων με Συμβολόμετρο Λέιζερ [Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory], κατέγραψε τον ήχο που παρήγαγαν δύο μαύρες τρύπες όταν συγκρούστηκαν πριν από περίπου 1,2 δισεκατομμύρια έτη. Το LIGO είναι ένα γιγαντιαίο μηχάνημα ακρόασης επικεντρωμένο στις έσχατες διαστάσεις του σύμπαντος: Δύο παρατηρητήρια σχήματος Γ τοποθετημένα σε απόσταση 1.900 μιλίων (το ένα στο Χάνφορντ της Ουάσινγκτον και το άλλο στο Λίβινγκστον της Λουιζιάνα στις Ηνωμένες Πολιτείες), όπου στήθηκαν κάτοπτρα εξαιρετικής διαύγειας στο άκρο κάθε βραχίονα, απομονωμένα από δονήσεις, για να ανιχνεύσουν παρεμβολές βαρυτικών κυμάτων. Μόνο που, μέχρι εκείνη τη στιγμή, τα βαρυτικά κύματα υπήρχαν μόνο στη θεωρία – στη γενική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, που προέβλεπε, μαθηματικά, την καμπύλωση του σύμπαντος ως αποτέλεσμα πελώριων βαρυτικών κυμάτων. Το LIGO κατέγραψε τη συμπαντική επιβεβαίωση μιας ανθρώπινης θεωρίας, η οποία βασίζεται –όπως όλη η θεωρητική φυσική– στην υπόθεση ότι το σύμπαν λειτουργεί σύμφωνα με ακλόνητους μαθηματικούς κανόνες, ακόμα κι αν αυτού του είδους τα μαθηματικά είναι αδύνατον να παρατηρηθούν και να ελεγχθούν με κάποια χειροπιαστή έννοια.

Οι αριθμοί σε αυτή την περίπτωση είναι συγκλονιστικοί από κάθε άποψη, τόσο σε μικρο- όσο και σε μακρο-επίπεδο. Η ενέργεια που απελευθερώθηκε πριν από 1,2 δισεκατομμύρια χρόνια, όταν συγκρούστηκαν οι δύο μαύρες τρύπες (μεγέθους 29 και 36 ήλιων αντίστοιχα ή συνδυαστικά όσο 62 ηλιακές μάζες) που πλέον θεωρούνται δίδυμες από τον πυρήνα ενός αδιανόητα γιγαντιαίου άστρου, υπολογίζεται πενήντα φορές μεγαλύτερη από την ενέργεια που παράγουν όλα τα άστρα του σύμπαντος μαζί. Αυτή η ασύλληπτη διαστημική καταιγίδα που προκάλεσε μια αιφνίδια ανωμαλία στις καμπυλώσεις του χωροχρόνου μετακίνησε τα κάτοπτρα του LIGO κατά μόλις τέσσερα χιλιοστά της διαμέτρου ενός πρωτονίου, η οποία είναι 10-15 μέτρα. Η βαρυτική καμπύλωση παρήγαγε έναν ελαφρύ ήχο σαν θρόισμα που κινείται από τη χαμηλή ως τη μεσαία περιοχή του ντο, διάρκειας μόλις τριών δευτερολέπτων.

Πέρα από τη σημασία που έχει το γεγονός ότι επαληθεύτηκε το τελευταίο τμήμα της θεωρητικής πρόβλεψης του Αϊνστάιν, το πιο σημαντικό σε όλη αυτή την υπόθεση είναι τούτο το τιτίβισμα. Αν ο Γαλιλαίος εγκαινίασε την εξάρτηση της σύγχρονης αστρονομίας από την τηλεσκοπική όραση, που πλέον έχει επεκταθεί σε όλο το ηλεκτρομαγνητικό φάσμα, αυτό που συνέβη στο LIGO προκάλεσε αλλαγή παραδείγματος. Όπως το έθεσε ο Szabolcs Marka, φυσικός επιστήμονας του Πανεπιστημίου Κολούμπια και μέλος του προγράμματος LIGO: «Όλα τα άλλα στην αστρονομία αφορούν το μάτι. Επιτέλους, η αστρονομία απέκτησε αυτιά. Δεν είχαμε αυτιά ως τώρα». Εκπληκτική συνειδητοποίηση, αν σκεφτεί κανείς ότι από την εποχή του Θαλή και του Αναξίμανδρου της Μιλήτου, τον 6ο προ Χριστού αιώνα, η φυσική του σύμπαντος ξεπερνούσε το οπτικό πεδίο. Πριν καταστεί αντικείμενο αφηρημένης μαθηματικής σκέψης το σύμπαν ήταν πρωτίστως ακουστική εμπειρία. Η σιωπή είναι το μεσοδιάστημα. Μας προκαλεί να αφουγκραστούμε.
 

Σιωπή 2

Ένα από τα σπουδαιότερα έργα του Γερμανού συνθέτη, μουσικού, δραματουργού και δημιουργού ηχητικών εγκαταστάσεων Heiner Goebbels είναι αναμφίβολα το Stifters Dinge (2007). Δύσκολα θα περιγράφαμε αυτή τη «ματιά στη σύγχρονη δημιουργία» απλώς και μόνο ως μια μουσική σύνθεση ή μια καλλιτεχνική εγκατάσταση. Από μουσική άποψη, το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της γιγάντιας κατασκευής με τα παρατεταγμένα πιάνα –ενισχυμένη με κουβάρια από καλώδια, γλυπτά δέντρων, ανάκατα άχρηστα αντικείμενα, προβολές σε οθόνες και συσκευές που παράγουν ήχο είτε μηχανοκίνητα είτε μέσω υπολογιστή, όλα αυτά ανεβασμένα πάνω σε ράγες που πηγαινοφέρνουν την κατασκευή πάνω από μια ομιχλώδη, αφρισμένη, ενίοτε πλημμυρισμένη δεξαμενή– θα μπορούσε να μας κάνει να το βαφτίσουμε μουσική σύνθεση για πέντε πιάνα χωρίς πιανίστες ή μηχανοκίνητο πιανιστικό γλυπτό σε σκηνή θεάτρου χωρίς ηθοποιούς. Περιγράφηκε εύστοχα ως «no-man show», με την έννοια ότι αυτό το ανομοιογενές σύνολο ηχητικής και οπτικής υλικότητας εγγράφεται ως πράγμα καθαυτό, ασώματο πράγμα.

Ο Goebbels κατασκεύασε μια κινητή συνάθροιση ήχων και εικόνων που εκδηλώνονται αυτόνομα, σε μια βαθυστόχαστη προσπάθεια να καταστήσει αντιληπτή τη συναισθητική τους πραγμότητα [thingness] χωρίς να εμποδίζεται από κάποια επιτελεστική υποκειμενικότητα. Ασφαλώς, οτιδήποτε μπορεί να χαρακτηριστεί «επιτελεστική υποκειμενικότητα» –ανθρώπινη μεσολάβηση– εσωτερικεύεται στο αντικείμενο σε μια παράξενη αντιστροφή της ενσάρκωσης. Το τρισδιάστατο του ηχητικού δρώμενου, αν μπορεί να ειπωθεί έτσι, είναι τέτοιο ώστε το χαρακτηριστικά αποσωματοποιημένο ανθρώπινο στοιχείο (χέρι, μάτι ή φωνή του καλλιτέχνη) που είναι πάντα ενσωματωμένο στο αντικείμενο τέχνης περιέργως υποτάσσεται, ή αφομοιώνεται, στην αυτονομία του ίδιου του αντικειμένου – και σπάνια η λέξη «αυτονομία» αντηχεί τόσο κυριολεκτικά όσο σε αυτή την περίπτωση. Πρόσφατες αποδόσεις προσέδωσαν στο έργο περισσότερο χαρακτήρα εγκατάστασης παρά παράστασης, όπου ο θεατής/ακροατής μπορεί κυριολεκτικά να εισέλθει στις λεπτομέρειες και στις περιπλοκές του πολλαπλού γλυπτικού χώρου.

Στο ιστορικό υπόβαθρο αυτής της αυτόνομης πραγμοσύνης [thinghood] ενοικεί η φιγούρα του Adalbert Stifter (1805-1868), ενός Αυστριακού συγγραφέα του οποίου το όραμα για τη φύση ξεπερνά ακόμα και τις χαρακτηριστικά υπερβολικές τάσεις των Ρομαντικών προς το τέχνασμα. Η εκτενής ανάγνωση των περιγραφών του Stifter για το δάσος τον παγερό χειμώνα, όπου η φύση λαμποκοπά ως δημιουργία γλωσσικής μεγαλοπρέπειας, διασταυρώνεται με εθνογραφικές ηχογραφήσεις εγχώριων τραγουδιών από την Παπούα Νέα Γουινέα και από Έλληνες νησιώτες που καλωσορίζουν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία τη δεκαετία του 1930 (η συνήχηση με το σήμερα είναι αλλόκοτη), καθώς και ψήγματα από τους Claude Lévi-Strauss, William Burroughs και Malcolm X σε ένα κολάζ φωνών που μας κρατούν σε εγρήγορση, η καθεμιά με τον τρόπο της, όσον αφορά την άμεση παρέμβαση της «ανθρώπινης μηχανής» πάνω στην ίδια την πλανητική πραγμότητα. Ο καλλιτέχνης δεν αφαιρεί τον εαυτό του από αυτή τη συνθήκη, καθώς έχει κατασκευάσει μια ρομαντική μηχανή για μια εποχή της οποίας ο μοντερνισμός μπορεί μεν να είναι ανεπανόρθωτα υπόχρεος στην περιπέτεια της ρομαντικής σκέψης, αλλά είναι εξίσου ιθύνων της εξάλειψης της ριζοσπαστικής δύναμης της ρομαντικής φαντασίας. Τίποτε άλλο δεν μένει πια να ανακαλυφθεί, διαλαλεί παραιτούμενος ο διάσημος Γάλλος ανθρωπολόγος.
Αυτό το ηχητικό δρώμενο συνίσταται σε μεγάλο βαθμό στην καταγραφή ποικίλου κοινωνικοϊστορικού υλικού του οποίου η ζωντανή δύναμη έχει αποσιωπηθεί. Δεν υπονοώ ότι το έργο είναι ταγμένο σε κάποιου είδους αρχαιολογική εξιλέωση. Δεν ενδιαφέρεται για παραστάσεις-ανασκαφές για την επανασύσταση χαμένων φωνών. Η αποτύπωση του υλικού του είναι στυγνή. Με δάνεια από το λεξικό του Heiner Müller, συχνό συνεργάτη του Goebbels, τα πέντε πιάνα που προσφέρουν κάθε σπιθαμή του ξύλινου και συρμάτινου σώματός τους στους μηχανοκίνητους χειρισμούς παράγουν «ένα ερειπωμένο τοπίο». Αυτό δεν μειώνει την ομορφιά του έργου, το δέος που γεννά, τη γαλήνη που εμπνέει μέσα από πιανίσιμο οδοιπορικά στις αισθησιακές περιγραφές του δάσους του Stifter, της οργής του Burroughs για την καπιταλιστική αγοραπωλησία σωμάτων και ψυχών ή της ήρεμης πεποίθησης του Malcolm X που μας εφιστά την προσοχή ότι θέσεις και ορισμοί έχουν αλλάξει.

Το Stifters Dinge, που ομολογουμένως είναι μια πράξη επιβράδυνσης του χρόνου, είναι κι αυτό ένα έργο αποδημιουργίας. Τα πιάνα μιλάνε, τηρουμένων των αναλογιών, σαν βαρυτικά κύματα σωμάτων (ουράνιων, έμψυχων ή μηχανικών) που έρχονται σε επαφή, μέσω σύγκρουσης ή τριβής, ρουφηγμένα σε μια δίνη συναισθητικής υλικής συνύπαρξης για να εκτοξευτούν ξανά στην παλιρροϊκή κίνηση αυτών που αντηχούν και αποσιωπώνται. Αν το σύμπαν ανθίσταται στην απόλυτη σιωπή, με εξαίρεση το μεσοδιάστημα, ερχόμαστε αντιμέτωποι με τη συνειδητοποίηση ότι, ως όντα που τρεφόμαστε πάνω απ’ όλα με φαντασιώσεις, βάζουμε τα δυνατά μας να επιβάλουμε τη σιωπή ολόγυρά μας. Να καταπνίξουμε τη φωνή των άλλων μόνο και μόνο για την άσκηση εξουσίας· να καταπνίξουμε τη φωνή τη δική μας μόνο και μόνο επειδή έχουμε εναγκαλιστεί τη δειλία. Επιβεβλημένη σιωπή, ερειπωμένο τοπίο. Αυτό το είδος σιωπής είναι το ακριβώς αντίθετο αυτού που ενστερνίζονται οι βουδιστές προκειμένου να αφουγκραστούν καλύτερα την πλάση. Δεν είναι μονάχα επιβεβλημένη σιωπή· είναι και επιβεβλημένη κώφωση. Διότι εκείνο που εξακολουθεί να αναπνέει κάτω από την κτηνωδία αυτής της επιβολής, ως το πλέον ανεπαίσθητο χάδι του αέρα της ύλης του πνεύματος πάνω στην ύλη, σαν ανάσα πάνω σε ένα φύλλο, δεν σταματά ποτέ να μας καλεί ν’ αφουγκραστούμε το σύμπαν, σαν παράφωνο πέρασμα ενάντια στην τέλεια ροή του ρεύματος.