DOCUMENTA 14
ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΟΤΟ

Η Quinn Latimer, διευθύντρια σύνταξης των εκδόσεων της documenta 14, μιλά για τον Νότο ως διαδικασία μάθησης, το πρόγραμμα δημόσιων δράσεων της documenta στην Αθήνα και τη γλώσσα ως πράξη απελευθέρωσης.

Κυρία Latimer, τι σημαίνει ο τίτλος «South as a State of Mind» («Ο Νότος ως ψυχική διάθεση») στο περιοδικό της documenta; Επικεντρώνεται η documenta 14 στο χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου ή θα ασχοληθεί και με τις σχέσεις μεταξύ Νότου και Νότου;
 
Το South as a State of Mind, που ονομάζεται και D14 South, ιδρύθηκε το 2012 στην Αθήνα από τη Μαρίνα Φωκίδη. Από το 2015 είναι προσωρινά το περιοδικό της documenta 14, το οποίο επιμελούμαι μαζί με τον Adam Szymczyk, τον καλλιτεχνικό διευθυντή της documenta 14. Ως τώρα έχουμε εκδώσει τρία τεύχη, ενώ ένα τέταρτο δουλεύεται αυτή τη στιγμή. Η Μαρίνα σίγουρα θα έχει τη δική της εκδοχή για τη σημασία του τίτλου, αλλά εγώ έβλεπα πάντα διάφορους τρόπους ανάγνωσής του. Μπορεί να τον συσχετίσει κανείς με ένα γεωπολιτικό θέατρο εξελίξεων στα σύγχρονα αφηγήματα της εξουσίας, με αυτό που χαρακτηρίζεται συνήθως ως «παγκόσμιος Νότος» ή «παγκόσμιος Βορράς» και παλιά λεγόταν «Ανατολή» και «Δύση». Μπορεί όμως και να ερμηνευτεί ως ένας χώρος για τη φαντασία, την αντίσταση και για ένα είδος υποκειμενικότητας που οφείλεται στις κλιματικές συνθήκες, είτε ριζοσπαστικής είτε όχι. Η documenta 14 ναι μεν ασχολείται με πτυχές των ιστορικών διασυνδέσεων της Ελλάδας και της Γερμανίας στη σημερινή εποχή, αλλά ούτε η έκθεση ούτε το περιοδικό ενδιαφέρονται να υιοθετήσουν ή να προωθήσουν τέτοιου είδους διαχωρισμούς, όπως είναι το χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου.

MARIANA CASTILLO DEBALL | «NEWSPAPER WORKS» Στο: SOUTH AS A STATE OF MIND #7 [DOCUMENTA 14 #2] 2016, σ. 76-77. | Με την παραχώρηση της Mariana Castillo Deball
Στο πρώτο τεύχος του D14 South ασχοληθήκαμε με μορφές και σχήματα  του εκτοπισμού και της αποστέρησης, καθώς και τους τρόπους αντίστασης που βρίσκουμε σε αυτά. Η πιο σημαντική συμβολή στο τεύχος είναι, κατά την άποψή μου, το δοκίμιο της φεμινίστριας πολιτολόγου Françoise Vergès. Είναι ένα κείμενο που εξακολουθώ να σκέφτομαι. Σε αυτό η συγγραφέας περιγράφει την παιδική της ηλικία και τα νεανικά της χρόνια στο πλαίσιο των κινημάτων αντίστασης στο νησί Ρεϋνιόν –μια πρώην γαλλική αποικία στον Ινδικό Ωκεανό–, και αργότερα στην Αλγερία. Η Vergès αφηγείται τη μακρά ιστορία των σχέσεων μεταξύ Νότου και Νότου, οι οποίες συχνά απουσιάζουν από τις ηγεμονικές ιστοριογραφίες του κέντρου και της περιφέρειας. Περιγράφει έναν κόσμο έντονων ανταλλαγών ανάμεσα στην Αφρική και την Ασία – έναν κόσμο, όπως λέει η Vergès, όπου συναντιούνται οι «δρόμοι της αλληλεγγύης μεταξύ αντιιμπεριαλιστικών κινημάτων των διαφόρων Νότων, τον νότιο κόσμο της μουσικής, της λογοτεχνίας και των εικόνων». Από τη δική της σκοπιά, η Ευρώπη βρισκόταν γεωγραφικά και πολιτιστικά στην περιφέρεια.
 
Το δοκίμιό της, που έχει τίτλο Όπως μια εξέγερση: Η πολιτική της λήθης, η εκ νέου μάθηση του Νότου και το Νησί του Δρος Μορό έχει ως μότο τη γνωστή ρήση της Audre Lordes: «Η μαθησιακή διαδικασία είναι κάτι που μπορεί να υποκινηθεί, στην κυριολεξία, όπως μια εξέγερση». Εμπνευσμένοι από το δοκίμιο της Françoise προσπαθήσαμε να απελευθερωθούμε από τη θεώρηση της Ευρώπης ως «κέντρου» στη σκέψη μας και στη δουλειά μας, όσο αυτό ήταν δυνατό. Όταν ήρθαμε στην Αθήνα τρία χρόνια σκοπός μας δεν ήταν να κάνουμε ένα περιοδικό για τον Νότο αυτόν καθεαυτόν, ωστόσο και μόνο λόγω του γεγονότος ότι είμαστε εδώ η δουλειά μας και ο τρόπος σκέψης μας άλλαξε.
 
Η Ελλάδα αποτελεί το σημείο αφετηρίας για αυτήν τη διοργάνωση της documenta. Το πρόγραμμα συσχετίζει την ελληνική στρατιωτική δικτατορία με δικτατορίες σε άλλα μέρη του κόσμου (μεταξύ αυτών, της Χιλής, της Αργεντινής και της Ισπανίας). Αυτό φαίνεται να βρίσκεται στον αντίποδα της Αθήνας ως λίκνου της δημοκρατίας; Για ποιο λόγο επιλέχθηκε να εξεταστεί ως θέμα;
 
Οι δημόσιες δράσεις της documenta 14, που από τον Σεπτέμβριο του 2016 πραγματοποιούνται στην Αθήνα υπό τον τίτλο Η Βουλή των Σωμάτων, επικεντρώθηκαν εν μέρει στην εξσιτόρηση της ελληνικής Δικτατορίας, αυτό είναι αλήθεια. Πρόκειται για μια περίοδο που δεν βρίσκεται χάνεται τόσο πίσω στο παρελθόνπως σε πολλές περιόδους φασιστικής κυριαρχίας και βίας σε όλο τον κόσμο, η ιστορία αυτών των χρόνων αποσιωπήθηκε, συχνά συστηματικά, από μια σειρά κυβερνήσεων – δημοκρατικών ή άλλων.

Το Fridericianum στο Κάσελ μετά τους βομβαρδισμούς των Συμμάχων στις 8 και 9 Σεπτεμβρίου του 1941, South as a State of Mind #6 [documenta 14 #1] (2015), σ. 12–13. | Με την παραχώρηση του South as a State of Mind Η Βουλή των Σωμάτων πραγματοποιείται σε ένα κτίριο του Πάρκου Ελευθερίας, που τον 19o αιώνα λειτουργούσε ως στρατιωτική βάση. Πίσω από το Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, όπου πραγματοποιούνται οι δημόσιες δράσεις της documenta 14, βρίσκεται το Μουσείο Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Αντίστασης. Και τα δύο κτίρια χρησιμοποιήθηκαν από το δικτατορικό καθεστώς: το ένα στέγαζε διοικητικά γραφεία και το άλλο λειτουργούσε ως χώρος βασανιστηρίων. Το ελληνικό Υπουργείο Άμυνας εξακολουθεί να είναι ο ιδιοκτήτης των δύο κτιρίων, τόσο του εκθεσιακού χώρου όσο και του μουσείου μνήμης – μια θεσμική εξέλιξη που φαίνεται άκρως εμβληματική στην εποχή που ζούμε. Όταν αλλοτινοί χώροι κυβερνητικών εγκλημάτων έχουν μετατραπεί σε πολιτιστικά κέντρα και γκαλερί σύγχρονης τέχνης, όταν πρώην εργοστάσια μετατρέπονται σήμερα στα μουσεία μας, σε τι άλλο θα μετασχηματιστεί ο θεσμός;
 
Τι θέλω να πω με αυτό; Οι έννοιες και οι μορφές της δημοκρατίας και της ελευθερίας ανέκαθεν συνδέονταν με την απόρριψή τους. Το γεγονός ότι η Αθήνα ονομάζεται τόπος γέννησης ή και λίκνο, κάποιες φορές, της δημοκρατίας ακούγεται σαν φυσική, βιολογική σχεδόν, συνθήκη. Τίποτε το φυσικό δεν υπάρχει σε αυτό, κάτι που ίσως βλέπουμε σήμερα πιο ξεκάθαρα. Επειδή σήμερα η ίδια η δημοκρατία –σε όλες τις μη δημοκρατικές εκφάνσεις της– φαίνεται να «αλλάζει δέρμα» σε όλη τη Δύση, η οποία έχει υιοθετήσει μεγάλο μέρος των δημοκρατικών πολιτικών της αντιλήψεων και των οραμάτων λευκής ανδρικής κυριαρχίας από τους εκλεγμένους προγόνους της στην αρχαία Ελλάδα. Όλα αυτά αποτελούν σίγουρα λόγους για να εξεταστεί το συγκεκριμένο θέμα – όχι για να «μουσειοποιηθεί» ή να θεσμοποιηθεί απλώς το παρελθόν, αλλά για να αναλογιστούμε και να εκφράσουμε πώς τέτοια αυταρχικά συστήματα εξακολουθούν να υφίστανται σήμερα.
 
Παράλληλα προς την documenta 14 ο Δήμος Αθηναίων παρουσιάζει και την Μπιενάλε της Αθήνας 2015–2017, «ΟΜΟΝΟΙΑ». Μέρος του προγράμματος της Μπιενάλε αποτελεί και το τμήμα «Σύναψη», με τίτλο «Επαναπροσδιορίζοντας την Κριτική των Θεσμών – Από τη Σκοπιά του Νότου», το οποίο επίσης ασχολείται με το θέμα του Νότου. Υπάρχει κάποια σύνδεση με την documenta 14; Κι αν ναι, με ποιον τρόπο σχετίζονται οι δύο αυτές  καλλιτεχνικές εκδηλώσεις;
 
Πιστεύω ότι η γλώσσα βρίσκεται σε μια συνεχή εξέλιξη, ότι οι έννοιες «ταξιδεύουν», ας πούμε. Και καμιά φορά χάνονται. Εδώ και χρόνια, οι ιδέες και οι συνδηλώσεις του «παγκόσμιου Νότου» καθορίζουν τη σκέψη στην έρευνα και την πολιτική, ένα θέμα που σαφώς πραγματεύεται η Μπιενάλε της Αθήνας. Το ότι η Αθήνα έχει για κάποια χρόνια τώρα ένα περιοδικό που ονομάζεται South πιθανότατα σχετίζεται επίσης με αυτό το θέμα. Πέραν αυτού, ωστόσο, το πρόγραμμα της Μπιενάλε της Αθήνας δεν έχει καμία σχέση με το δικό μας – σε επίπεδο συνεργασίας τουλάχιστον. Τα γραφεία της Μπιενάλε όμως βρίσκονται στον όροφο που είναι πάνω από τον δικό μας. Κατά μία έννοια, ανασαίνουμε τον ίδιο αέρα.

Naeem Mohaiemen, «Volume Eleven (A Flaw in the Algorithm of Cosmopolitanism)», South as a State of Mind #6 [documenta 14 #1] (2015), σ. 150–151. | Με την παραχώρηση του South as a State of Mind Άλλο ένα σημαντικό θέμα της documenta 14 είναι η γλώσσα. Πώς αντιμετωπίζεται το θέμα από το περιοδικό και πώς ενσωματώνεται στο πρόγραμμα της documenta;
 
Η γλώσσα συγκροτεί τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τον κόσμο και κινούμαστε μέσα σε αυτόν. Η γλώσσα είναι επίσης μια μορφή ελέγχου. Εάν απαλλαγεί από τα κούφια λόγια και τις φασιστικές ενέργειες, όμως, η γλώσσα μπορεί να λειτουργήσει και απελευθερωτικά. Είναι το μέσο με το οποίο σκεφτόμαστε. Συχνά είναι και το μέσο με το οποίο συμπεριφερόμαστε απέναντι στους άλλους. Έχω σκεφτεί πολλές φορές πάνω στη θεμελιώδη πράξη της γλώσσας – το πώς χρησιμοποιείται ή το πώς κακοποιείται, το πόσο συγκινησιακά φορτισμένη είναι, είτε στον δημόσιο λόγο είτε στην ιδιωτική λογοτεχνική παραγωγή. Υπό αυτή την έννοια, οι εκδόσεις της documenta 14 διερευνούν την ίδια τη γλώσσα. Δεν την χρησιμοποιούν απλώς για να εξυπηρετηθούν τα διάφορα αισθητικά ή πολιτικά συστήματα ή ακόμη και τα συστήματα λόγου. Έτσι, μεταξύ άλλων, αντιμετωπίζουμε τη γλώσσα ως ένα μέσο για να ερμηνεύσουμε την εξουσία μέσα από την αντίσταση έναντι της εξουσίας. Το περιοδικό είναι και ένας χώρος όπου οι καλλιτέχνες της documenta 14 δοκιμάζουν ιδέες και μπορούν να αρθρώσουν ή να δημιουργήσουν κάτι καινούργιο. Ορισμένοι κατέθεσαν στο περιοδικό δουλειές μέσα από τις οποίες προχωρούν ένα βήμα παραπέρα τα έργα τους για τις εκθέσεις της documenta 14 στην Αθήνα και το Κάσελ. Άλλωστε η documenta 14 δεν είναι πρωτίστως μια έκθεση η οποία πλαισιώνεται από εκδόσεις και δημόσιες δράσεις. Το περιοδικό South as a State of Mind, το πρόγραμμα δημόσιων δράσεων Η Βουλή των Σωμάτων, οι εκθέσεις στην Αθήνα και το Κάσελ αποτελούν –όλα μαζί– αυτό που γνωρίζουμε ως documenta 14.