Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ
Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ INSTAGRAM

Στο χώρο της τέχνης, η ενεργός συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα δεν αξιολογείται πάντοτε θετικά. Πολλές φορές η δραστηριοποίηση για έναν καλό σκοπό αποδοκιμάζεται ως «στρατευμένη τέχνη» ή συγκαταβατικά ως κάτι «με καλή πρόθεση». Εικόνες δημιουργούνται για να προσελκύσουν την προσοχή στα Μέσα Ενημέωσης ή για να αναρτηθούν στο Διαδίκτυο.

Μία ημέρα πριν συναντηθούν οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων των 20 σημαντικότερων αναπτυγμένων και αναδυόμενων οικονομιών του κόσμου, τον Ιούλιο του 2017, χίλιες μορφές καλυμμένες με πηλό περπάτησαν σε αργή κίνηση στην παλιά πόλη του Αμβούργου. «Οι 1.000 μορφές ενσαρκώνουν μια κοινωνία που δεν αισθάνεται πια ότι μπορεί να υπάρξει ένας άλλος κόσμος», εξηγούσαν σε γραπτό μήνυμα οι διοργανωτές στην ιστοσελίδα της καλλιτεχνικής δράσης. Με κενό βλέμμα οι διαδηλωτές περνούσαν δίπλα από ανθρώπους που είχαν σταματήσει στα μισά της διαδρομής, είχαν πέσει κάτω, δεν μπορούσαν να συνεχίσουν. Ύστερα από μιάμιση ώρα, ήρθε η λύτρωση. Οι γκρίζες φιγούρες πέταξαν τα ρούχα τους, βοηθούσαν η μια την άλλη να σηκωθούν, αγκαλιάζονταν και χόρευαν όλες μαζί μέσα σε μια εύθυμη πολυχρωμία στους δρόμους της πόλης. Χάπι εντ.

1.000 Μορφές | Δράση-περφόρμανς για τη Σύνοδο Κορυφής της G20 στο Αμβούργο | Ιούλιος 2017 | Φωτ.: Andra Ruester Στην κανονική ζωή τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Θα μπορούσαν ωστόσο, αν συμμετείχαν όλοι. Έτσι μπορεί να συνοψιστεί πάνω κάτω το μήνυμα της δράσης διαμαρτυρίας. Το πόσο άσχημα λειτουργεί αυτό στην πράξη φάνηκε τις επόμενες μέρες: κουκουλοφόροι τριγυρνούσαν στους δρόμους του Αμβούργου, πέτρες, κροτίδες και μπουκάλια εκσφενδονίζονταν, δακρυγόνα πυροσβεστικές μάνικες και γκλομπ βγήκαν στη «μάχη» , οδοφράγματα στήνονταν, βιτρίνεε έσπαγαν και αυτοκίνητα γίνονταν παρανάλωμα του πυρός. Υπήρξαν πολυάριθμοι τραυματίες και έγιναν εκατοντάδες συλλήψεις. Τουλάχιστον τραβήχτηκαν μερικές καλές φωτογραφίες της δράσης «1.000 Μορφές» για το Instagram, ήταν το σαρκαστικό σχόλιο. Επειδή, φυσικά, η ομαδική περφόρμανς σκηνοθετήθηκε, μεταξύ άλλων, για να αναρτηθεί στο Instagram. Χίλια like για την τέχνη της διαμαρτυρίας.

Διαμαρτυρομαι, για να αρεσω;

Τι είναι η τέχνη την εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης; Ένα like; Ένα clickbait; Η τέχνη χρησιμοποιείται για να εξασφαλίσει στους δημιουργούς της την προσοχή του κοινού; Μπορεί η τέχνη να βοηθήσει σε μια πολιτική κρίση ή μήπως οδηγείται έτσι η ίδια σε κρίση, αφού τότε συγχέεται με τον ακτιβισμό;
 
Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει τουλάχιστον ένα πράγμα που δεν μπορεί κανείς να προσάψει στους περισσότερους καλλιτέχνες: ότι είναι απολιτίκ και δεν ασχολούνται με το τι συμβαίνει στον κόσμο. Ο διακεκριμένος με βραβείο Τέρνερ Βόλφγκανγκ Τίλμανς, σχεδίασε πέρυσι αφίσες, με τις οποίες προειδοποιούσε τους Βρετανούς για τις συνέπειες της εξόδου από την ΕΕ. Τις ανέβασε μάλιστα στο Διαδίκτυο – έτσι μπορούσε κανείς να τις κατεβάσει, να τις τυπώσει και να τις αναρτήσει κάπου. «What is lost is lost forever» [«Ό,τι χάνεται, χάνεται για πάντα»] έγραφε σε μία από τις αφίσες διαμαρτυρίας.
 
Αυτή η εκστρατεία του Τίλμανς κατά του Brexit έγινε viral, όταν ο Ντάνιελ Κρεγκ, που ερμηνεύει το ρόλο του Τζέιμς Μποντ, φόρεσε ένα μακό μπλουζάκι, τυπωμένο με ένα από τα θέματα των αφισών και έστειλε στον Τίλμανς μια φωτογραφία του, την οποία αυτός με τη σειρά του μοιράστηκε στο Instagram. Ο Τίλμανς αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ένα είδος «ενισχυτή»: τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κάνουν τη φωνή του ακόμα πιο δυνατή, ενώ ο ίδιος ποντάρει στον αντίκτυπο που έχουν τα επιχειρήματά του και το περιεχόμενο που εκφράζει. «No man is an island. No country by itself» [«Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί. Καμία χώρα μόνη της»] γράφει στο μπλουζάκι του Ντάνιελ Κρεγκ. Κι από κάτω: «Vote Remain» [«Ψηφίστε υπέρ της παραμονής»]. Και όπως για τον καλλιτέχνη μπορούσε να υπάρχει μία μόνο άποψη για το Brexit, έτσι και απέναντι στην εκστρατεία του Τίλμανς εκφράστηκε σχεδόν αποκλειστικά αποδοχή. Επειδή έδρασε με τρόπο σκεπτόμενο και νηφάλιο και είχε ένα στόχο: την ενημέρωση και την κινητοποίηση των ψηφοφόρων.

ΚΑΜΙΑ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΧΩΡΙΣ ΘΕΑΜΑ

Η δράση του Τίλμανς είναι κάτι σπάνιο. Καμιά διαμαρτυρία χωρίς θέαμα – έτσι θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τις δράσεις τον τελευταίο καιρό. Οι ιδέες που είχαν οι καλλιτέχνες συζητήθηκαν έντονα, υπήρξαν διαφωνίες γι’ αυτές, ενώ έφτασαν ακόμη και να καταδικαστούν απερίφραστα. Και πρώτα απ’ όλα ο Ai Weiwei και το Zentrum für politische Schönheit [«Κέντρο για την πολιτική ομορφιά»]. Ο Ai Weiwei αναπαριστά μια φωτογραφία και ξαπλώνει στην παραλία μιμούμενος τη στάση του πνιγμένου, τρίχρονου Aylan Kurdi. Πολύ κραυγαλέο, πολύ οπορτουνίστικο, πολύ κυνικό, εν ολίγοις σκάνδαλο – αυτές ήταν οι αντιδράσεις στο Διαδίκτυο. Το Zentrum für politische Schönheit ανακοίνωσε ότι στο Βερολίνο οι πρόσφυγες θα τρώγονταν από τίγρεις, αν δεν καταργούνταν ο νόμος που απαγορεύει σε εταιρείες μεταφορών να μεταφέρουν άτομα χωρίς άδεια εισόδου στη χώρα. «Το σχόλιό μας σχετικά με το #fluechtlingefressen: Η δράση είναι κυνική και πραγματοποιείται εις βάρος εκείνων που χρειάζονται προστασία», ήταν το tweet του Ομοσπονδιακού Υπουργείου Εσωτερικών. Κλιμάκωση για την προσέλκυση της μεγαλύτερης δυνατής προσοχής.

ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ;

Οι συζητήσεις στο χώρο της τέχνης είναι αντιφατικές: Ο Wolfgang Ullrich είναι βέβαιος ότι η πολιτική ακτιβιστική τέχνη («action art») δεν είναι η καλύτερη μορφή διαμαρτυρίας, καθώς πιστεύει πως έχει ως αποτέλεσμα μάλλον να σκληραίνουν τα μέτωπα. Η Kia Vahland, σε άρθρο της στη Süddeutsche Zeitung, θεωρεί ότι την ευθύνη την έχουμε εμείς, το κοινό των καλλιτεχνών: «Οι δημιουργοί προσφέρουν μια στρατευμένη τέχνη, πουλάνε μια ήσυχη συνείδηση, όπως εκείνοι που παρασκευάζουν σακουλάκια τσαγιού και πλασάρουν τα προϊόντα τους στον κόσμο με τυπωμένες σοφίες ζωής». Στη FAZ πάλι, η Julia Voss απαντά στην κατηγορία ότι καλλιτέχνες όπως ο Ai Weiwei χρησιμοποιούν τη δυστυχία των προσφύγων για τους δικούς τους σκοπούς. Η Ιστορία της Τέχνης είναι γεμάτη από παραδείγματα όπου η πολιτική στράτευση είχε αρνητικές συνέπειες στις σταδιοδρομίες κάποιων, γράφει.

Όπως και αν ερμηνεύει ο καθένας προσωπικά τις μεμονωμένες πολιτικές καλλιτεχνικές δράσεις, οι καλλιτέχνες πάντως πέτυχαν αυτό που τους ενδιέφερε: να αναζωπυρώσουν τη συζήτηση για τα επίκαιρα πολιτικά προβλήματα.