Τον τελευταίο αιώνα, οι γυναίκες στην Ελλάδα κατέκτησαν σταδιακά νομική ισότητα. Στην πορεία αυτή άλλαξαν μεν τα παραδοσιακά πρότυπα των ρόλων, αλλά οι φεμινιστές και οι φεμινίστριες πρέπει να συνεχίσουν να αγωνίζονται για έναν πιο μόνιμο μετασχηματισμό. Η εκδότρια του γερμανικού περιοδικού «Missy Magazine» Μαργαρίτα Τσώμου παρουσιάζει τα ιστορικά επιτεύγματα και τα σύγχρονα επίμαχα ζητήματα.
Από τότε που η υπέρμαχος των γυναικείων δικαιωμάτων Καλλιρρόη Παρρέν ίδρυσε το 1887 στην Ελλάδα το πρώτο περιοδικό για τα δικαιώματα της γυναίκας (Εφημερίς των Κυριών), οι Ελληνίδες κινητοποιούνται με επιτυχία για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους. Το αίτημα της Παρρέν να αποκτήσουν οι γυναίκες πλήρες δικαίωμα ψήφου έγινε δεκτό το 1956 και την ίδια κιόλας χρονιά εκλέχτηκαν γυναίκες σε πολιτικά αξιώματα. Μετά τη στρατιωτική δικτατορία, κατοχυρώθηκε το 1975 η αρχή της ισότητας των φύλων στο Σύνταγμα της Ελλάδος. Τη δεκαετία του 1980 ψηφίστηκε επίσης ένας νόμος για τη διακοπή της κύησης, που συγκαταλέγεται ακόμα και σήμερα στους πιο φιλελεύθερους στην Ευρώπη. Έτσι, η χώρα διαθέτει συγκριτικά μια καλή νομική βάση για την ισότητα, πράγμα που δεν σημαίνει ωστόσο ότι η φεμινιστική στράτευση έχει καταστεί άνευ αντικειμένου. Ειδικά σήμερα ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός φεμινιστικών πρωτοβουλιών και ομάδων LGBTQI δραστηριοποιούνται υπέρ της μετατόπισης των σεξιστικών πρότυπων ρόλων και εναντίον των πατριαρχικών δομών στην ελληνική κοινωνία.
Θεση των γυναικων και νομικο πλαισιο
Η θέση των γυναικών στην κοινωνία της Ελλάδας δεν διαφέρει από την αντίστοιχη σε άλλες ευρωπαϊκές περιφέρειες. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, υπάρχει ωστόσο και στη χώρα μας ένα χάσμα στις αμοιβές γυναικών και ανδρών που φτάνει το 15%, δηλαδή λίγο χαμηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή στην αγορά εργασίας, έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος από την αρχή της δεκαετίας του 1990: σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας το ποσοστό των γυναικών στο σύνολο των εργαζομένων αυξήθηκε από 36,1% το 1990 σε πάνω από 43%.
Σύμφωνα με την τελευταία έρευνα του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA), οι πράξεις βίας εναντίον γυναικών παρουσιάζουν σχετικά χαμηλό αριθμό στην Ελλάδα. Ωστόσο στην έκθεση επισημαίνεται ότι πρόκειται για τον αριθμό των καταγγελθέντων πράξεων βίας. Έτσι η στατιστική δεν απεικονίζει στοιχεία για την πραγματική βία αλλά περισσότερο για την προθυμία των γυναικών να καταγγέλλουν πράξεις βίας. Προκειμένου να φέρει το θέμα στη δημοσιότητα και να διατεθούν στα θύματα κέντρα στήριξης, η Γενική Γραμματεία Ισότητας Φύλων της Ελλάδας δρομολόγησε το 2009 ένα εθνικό Πρόγραμμα για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των Γυναικών. Αυτό περιλάμβανε τη λειτουργία μιας γραμμής SOS, τη δημιουργία 30 συμβουλευτικών κέντρων και 21 ξενώνων γυναικών, καθώς και τη σχετική εκπαίδευση νοσηλευτικού προσωπικού και αστυνομικών.
Γκράφιτι στο κέντρο της Αθήνας
| Goethe-Institut Athen/Philine Siantis
Σε νομικό επίπεδο, γίνεται επίσης μια σταδιακή προσέγγιση του θέματος: Το 2006 ψηφίστηκε ένας νόμος κατά της οικιακής βίας. Επίσης, στις αρχές του 2018 –ταυτόχρονα σχεδόν με τη Γερμανία– επικυρώθηκε και υιοθετήθηκε ως δεσμευτικό νομικό πλαίσιο από το ελληνικό Κοινοβούλιο η «Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης» του Συμβουλίου της Ευρώπης για την καταπολέμηση της βίας εναντίον των γυναικών που υπογράφηκε το 2011.
Τα πιο πυκνά σε γεγονότα χρόνια όσον αφορά τη νομική ισότητα ήταν στην Ελλάδα κυρίως εκείνα της δεκαετίας του 1980. Η τότε νεαρή σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση (ΠΑΣΟΚ) εισήγαγε, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα του διαζυγίου και τον πολιτικό γάμο, ψήφισε έναν νόμο κατά των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών στην αγορά εργασίας και κατήργησε την ευρέως διαδεδομένη προίκα. Στην Ελλάδα, η προίκα που έπρεπε να φέρει η γυναίκα στο γάμο προβλεπόταν από το νόμο: η οικογένεια της κόρης ήταν νομικά υποχρεωμένη να δώσει στο γαμπρό σπίτι, γη, ζώα ή άλλη περιουσία, προκειμένου –σύμφωνα με την κοινωνική αντίληψη– να ελαφρύνουν τα «βάρη» που επωμιζόταν η οικογένεια του γαμπρού μέσω της γυναίκας.
Κυρίως η κατάργηση της υποχρεωτικής προίκας ήταν για όσους και όσες αγωνίζονται για την ισότητα των δύο φύλων μια σημαντική κατάκτηση, επειδή έτσι οι γυναίκες απέκτησαν μια νέα οικονομική ανεξαρτησία απέναντι στην οικογένεια καταγωγής τους και στους συζύγους τους.
Όσον αφορά το θέμα της διακοπής της κύησης, η Ελλάδα έχει μια από τις πιο φιλελεύθερες νομοθεσίες στην Ευρώπη: Αντίθετα απ’ ό,τι στη Γερμανία, για παράδειγμα, η έκτρωση είναι νόμιμη τις πρώτες 12 εβδομάδες της εγκυμοσύνης και κατά κανόνα μπορεί να γίνει σε οποιοδήποτε δημόσιο νοσοκομείο χωρίς επιπλέον επιβάρυνση ή υποχρέωση παροχής συμβουλών.
Οικονομικη κριση
Η συζήτηση περί ισότητας των φύλων αναζωπυρώθηκε τα τελευταία χρόνια – μεταξύ άλλων και λόγω της κρίσης της ευρωζώνης. Γενικά, οι φεμινιστές και φεμινίστριες, όπως οι συντάκτες και συντάκτριες στο blog
tomov.gr, πιστεύουν ότι η κρίση έπληξε πρώτα τις γυναίκες. Προπαντός, όπως ισχυρίζονται, επειδή οι μειώσεις προσωπικού στον κοινωνικό τομέα, για παράδειγμα στη φροντίδα ασθενών, παιδιών και ηλικιωμένων, είχε σαν αποτέλεσμα να επωμιστούν περισσότερα βάρη οι γυναίκες. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση ότι η κρίση ανάγκασε το γυναικείο ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού να επιστρέψει στην κουζίνα, όπως λέει η φεμινιστική ομάδα
Καμένα Σουτιέν.
Μια και οι άνδρες εργαζόμενοι πριν από την κρίση, με βάση το ισχύον ακόμη για πολλούς παραδοσιακό πρότυπο του «κουβαλητή», απασχολούνταν σε μεγαλύτερο ποσοστό απ’ ό,τι οι γυναίκες σε σταθερές και κανονικές συνθήκες εργασίας, έχουν πληγεί και περισσότερο από την πρόσφατη περικοπή θέσεων εργασίας. Οι γυναίκες, αντίθετα, δουλεύουν συχνότερα απ’ ό,τι οι άνδρες στον τομέα της χαμηλόμισθης απασχόλησης, ο οποίος κατά τη διάρκεια της κρίσης δεν συρρικνώθηκε, αλλά αντίθετα μάλλον αναπτύχθηκε. Επειδή πολλές γυναίκες απασχολούνται σε επισφαλείς συνθήκες εργασίας, γενικά η ανεργία σε εκείνες δεν αυξήθηκε το ίδιο έντονα. Αυτό οδηγεί, όπως λέει η οργάνωση Καμένα Σουτιέν, στο να συντηρούνται πλέον οι πατεράδες και οι γιοι που έμειναν άνεργοι από τις εργαζόμενες γυναίκες στην οικογένεια.
Όχι σπάνια, οι άνδρες πρέπει πλέον να κάνουν οικιακά και να φροντίζουν τα παιδιά. Επομένως, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι η κρίση επιδείνωσε μόνο την κοινωνική θέση των γυναικών. Είναι εξίσου πιθανό οι επιπτώσεις της πολιτικής λιτότητας και της κρίσης της ευρωζώνης να οδηγήσουν σε μια περαιτέρω μετατόπιση των παραδοσιακών ρόλων των φύλων.
Η υπερβαση του σεξισμου στην καθημερινοτητα: Φεμινιστες και φεμινιστριες εναντιον της πατριαρχικης νοοτροπιας
Το ότι η Ελλάδα βρίσκεται από την αρχή της κρίσης σε διαδικασίες κοινωνικής επανεκκίνησης φαίνεται και από το γεγονός ότι εμφανίζονται όλο και περισσότερες φεμινιστικές ομάδες που θίγουν την πατριαρχική νοοτροπία της χώρας, η οποία εξακολουθεί πεισματικά να υπάρχει παρά τη θεσμική και νομική κατοχύρωση της ισότητας.
Ο ισχυρός ρόλος της Εκκλησίας και τα παραδοσιακά χριστιανικά πρότυπα της οικογένειας στην Ελλάδα έχουν ως επακόλουθο η κύρια μορφή συντροφικής σχέσης να συνεχίζει να είναι ο γάμος. Τα κοινόβια ή η απόκτηση παιδιών εκτός γάμου θεωρούνται ακόμη και σήμερα ασυνήθιστα, ιδιαίτερα στο περιβάλλον της επαρχίας. Μετά τη σύναψη γάμου, θεωρείται και τώρα ακόμη ότι το σωστό είναι η γυναίκα να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως την κυρίως υπεύθυνη για το νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών.
Επίσης, οι γυναίκες εξακολουθούν να έχουν έναν πολύ μικρό ρόλο στα μέσα ενημέρωσης και στη δημόσια σφαίρα: δεν είναι σπάνιο, π.χ., τα πάνελ όπου συζητιούνται διάφορα θέματα να απαρτίζονται αποκλειστικά από άντρες. Αλλά και στη χρήση της γλώσσας χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση, όπως λένε οι συντάκτες και συντάκτριες του blog queer.gr:, σπάνια μόνο χρησιμοποιείται μια γλώσσα ουδέτερη ως προς τα φύλα, ενώ οι περισσότεροι όροι για τους ομοφυλόφιλους ή τους διεμφυλικούς ανθρώπους συνεχίζουν να θεωρούνται υβριστικοί.
Από τα τέλη του 2016 ομάδες φεμινιστικές και LGBT, π.χ. οι
Brastards,
Beflona, queertrans και άλλες, φέρνουν στη δημοσιότητα θέματα όπως ο σεξισμός και η ομοφοβία στην καθημερινότητα, στις φεμινιστικές διαδηλώσεις που έχουν εγκαινιάσει. Έτσι, στην Ελλάδα υπάρχει μια ενεργή κοινωνία των πολιτών που διαρκώς αγωνίζεται για να μπει ένα τέλος στις εχθρικές προς τη γυναίκα συνήθειες και συμπεριφορές – κι αυτό επειδή ο σεξισμός της καθημερινότητας δεν ξεπερνιέται ούτε στην Ελλάδα ούτε οπουδήποτε αλλού μόνο μέσω των νόμων.
Γκράφιτι στο κέντρο της Αθήνας
| Goethe-Institut Athen/Philine Siantis
