ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ
Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΤΟ Goethe-Institut ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Στις 26 Δεκεμβρίου 2018 έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 83 ετών ο Θόδωρος Αντωνίου, μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της μουσικής ζωής στη μεταπολεμική Ελλάδα. 

Ως συνθέτης, αρχιμουσικός και δάσκαλος, ως Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών και ως ακαδημαϊκός, ο Θόδωρος Αντωνίου συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της μουσικής ζωής στην Ελλάδα επί σχεδόν έξι δεκαετίες. Στην μακρά αυτή πορεία το Ινστιτούτο Γκαίτε υπήρξε από την αρχή κρίσιμος αρωγός και συνοδοιπόρος.

Ο Αντωνίου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1935, λίγο πριν ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος. Ξεκίνησε μουσικές σπουδές θεωρητικών και βιολιού στο Εθνικό Ωδείο με δασκάλους τον Μιχάλη Βούρτση, τον Λεωνίδα Ζώρα και τον Μανώλη Καλομοίρη στη σύνθεση. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του με δίπλωμα σύνθεσης (1962) πλάι στον συνθέτη Γιάννη Α. Παπαϊωάννου, ο οποίος το 1949-50 είχε εργαστεί πλάι στον Ελβετό συνθέτη Αρτύρ Ονεγκέρ [Arthur Honegger] και έφερε τον Αντωνίου σε επαφή με τις διεθνείς εξελίξεις στη σύγχρονη μουσική.

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Αμέσως μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στην Αθήνα, με υποτροφία του Πανεπιστημίου Αθηνών ο Αντωνίου συνέχισε με ανώτατες μουσικές σπουδές στο Μόναχο. Έτσι ξεκίνησε η ουσιαστική σχέση του με την Γερμανία, τους ανθρώπους και τον πολιτισμό της. Στο Μόναχο γνωρίστηκε με τους συνθέτες Καρλ Ορφ [Carl Orff] και Γκύντερ Μπιάλας [Günter Bialas]. Αργότερα, ο δεύτερος τον βοήθησε να εκδώσει έργα του από τον περίφημο εκδοτικό οίκο Μπαίρενραϊτερ [Bärenreiter]. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κέντρο των εξελίξεων γύρω από τις τεχνικές της σειραϊκής μουσικής έγινε η πόλη Ντάρμστατ, όπου από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 τους καλοκαιρινούς μήνες οργανώνονταν μαθήματα σχετικά με τη «Νέα μουσική», όπως είχε ονομαστεί. Στα έργα της «Σχολής του Ντάρμστατ» ανήκουν οι πιο ασυμβίβαστα σειραϊκές συνθέσεις συνθετών όπως ο Γάλλος Πιέρ Μπουλέζ [Pierre Boulez], ο Ιταλός Μπρούνο Μαντέρνα [Bruno Maderna] και ο Γερμανός Καρλχάιντς Στόκχαουζεν [Karlheinz Stockhausen]. O Αντωνίου παρακολούθησε τα σεμινάρια αυτά. Η γνωριμία του με τις νέες τάσεις αλλά και με τους πρωτοπόρους της εποχής τον συντάραξε, απελευθέρωσε τις εκφραστικές του δυνατότητες και τον ώθησε σε μια διαφορετική προσέγγιση της μουσικής. Στο Μόναχο μπήκε στα στούντιο ηλεκτρονικής μουσικής της Ζήμενς [Siemens], το τρίτο ενεργό τέτοιο εργαστήριο εκείνης της εποχής μαζί με αυτό του Στόκχαουζεν στην Κολωνία και εκείνο της Ουτρέχτης. Αργότερα, το 1971, έλαβε παραγγελία ενός έργου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Μονάχου (1972). Παράλληλα, διατήρησε τις επαφές του με την Ελλάδα, στην οποία έφερε τον πρώτο συνθετητή [synthesizer], ενώ μέσα από την ραδιοφωνική εκπομπή του «Τι είναι σύγχρονη μουσική», ενημέρωνε σχετικά με τις εξελίξεις, όπως τις είχε γνωρίσει.

ΤΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΚΑΙΤΕ

Το Ινστιτούτο Γκαίτε, το οποίο ίχε ιδρυθεί το 1952 και στεγαζόταν σε κτήριο της οδού Φειδίου, είχε αναπτύξει ήδη από το 1956/57 αξιόλογη μουσική δραστηριότητα. Το 1962 το Ινστιτούτο αποφάσισε να υποστηρίξει δραστικά τη διάδοση της σύγχρονης μουσικής στην Ελλάδα και, παράλληλα με διάφορες συναυλίες και εκδηλώσεις, ίδρυσε το Εργαστήρι Σύγχρονης Μουσικής υπό τη διεύθυνση του Γκύντερ Μπέκερ [Günther Becker] και του Γ. Α. Παπαϊώναννου. Ο Γερμανός συνθέτης Γκύντερ Μπέκερ ζούσε τότε στην Αθήνα, δίδασκε στο Εθνικό Εκπαιδευτήριο Αναβρύτων όπως επίσης στη Γερμανική Σχολή Αθηνών [Deutsche Schule Athen], ενώ κατείχε επίσης θέση διδάσκοντος στο Ινστιτούτο Γκαίτε, του οποίου τη Χορωδία Δωματίου είχε ιδρύσει το 1957. Μέσα από τις τακτικές, μηνιαίες συναυλίες που διοργάνωνε, το Εργαστήριο αυτό παρουσίασε για πρώτη φορά πλήθος έργων σύγχρονης μουσικής με έμφαση στους νέους Έλληνες συνθέτες. Μέχρι το 1966 είχαν πραγματοποιηθεί 26 τέτοιες συναυλίες.
Ο Μπέκερ έγινε στενός φίλος με τον Αντωνίου και ένας από τους πρώτους κοινούς στόχους τους ήταν η ίδρυση του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Εταιρίας Σύγχρονης Μουσικής [International Society for Contemporary Music], πράγμα που συνέβη πράγματι το 1964 με ιδρυτή τον δάσκαλο του Αντωνίου Γ. Α. Παπαϊωάννου.

Τον Απρίλιο του 1966 πραγματοποιήθηκε η πρώτη Ελληνική Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής στο Ζάππειο Μέγαρο, την οποία διοργάνωναν ο Ελληνικός Σύνδεσμος Σύγχρονης Μουσικής (έτος ίδρυσης 1965), το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Εταιρίας Σύγχρονης Μουσικής με τη συνεργασία του Εργαστηρίου Σύγχρονης Μουσικής και του Ινστιτούτου Γκαίτε Αθηνών όπως επίσης με τη συνδρομή του Ιταλικού Ινστιτούτου. Ενδεικτικά μόνον, το πρόγραμμα της πρώτης εκείνης εβδομάδας περιλάμβανε πρώτες εκτελέσεις έργων των Γ. Α. Παπαϊωάννου, Γιάννη Χρήστου, Νίκου Μαμαγκάκη, Νίκου Σκαλκώτα, Δημήτρη Δραγατάκη, Ανέστη Λογοθέτη, Γιάννη Ιωαννίδη, Μιχάλη Αδάμη και Γιώργου Λεωτσάκου. Από τη δεύτερη χρονιά (1967) στους διοργανωτές προστέθηκε το Μορφωτικό Γραφείο της Αμερικανικής Πρεσβείας ενώ στην Οργανωτική Επιτροπή αναφέρεται ως μέλος και ο Θόδωρος Αντωνίου. Από την τρίτη χρονιά (1968) οι εκδηλώσεις πραγματοποιούνται με χορηγία του Ιδρύματος Φορντ.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ

Πριν η επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας αναστείλει την δραστηριότητά του και πριν φύγει για τις ΗΠΑ το 1969, ο Αντωνίου είχε ήδη στενή σχέση με το Ινστιτούτο Γκαίτε της Αθήνας. Το σημαντικότερο ήταν ότι το Ινστιτούτο έδωσε την ευκαιρία στον συνθέτη να διοργανώσει συναυλίες με έργα σύγχρονης μουσικής ήδη από τις αρχές του 1967. Οι εκδηλώσεις αυτές συνεχίστηκαν ανεμπόδιστα και κατά την διάρκεια της χούντας, καθώς η αρχές δεν απαιτούσαν άδεια καθώς το Ινστιτούτο αποτελούσε ξένο έδαφος. Συνεπώς μπορούσε να παρουσιάσει όλα τα έργα που ο ίδιος έκρινε ως σημαντικά, αλλά και να συνεργαστεί με όποιον ο ίδιος επιθυμούσε. Όπως σημείωνε ο ίδιος ο Αντωνίου, «κατ αυτή την έννοια το Ινστιτούτο διαδραμάτισε τότε κρίσιμο πολιτιστικό, όπως επίσης καίρια πολιτικό ρόλο στην Ελλάδα».

Οι συναυλίες εκείνες υπήρξαν ιδιαίτερα σημαντικές, καθώς έφεραν για πρώτη φορά το σχετικά αποκομμένο από την υπόλοιπη Ευρώπη μεταπολεμικό αθηναϊκό κοινό σε επαφή με τη μουσική πρωτοπορία της εποχής. Το Ινστιτούτο δεν διέθετε τότε ακόμα αμφιθέατρο και οι συναυλίες πραγματοποιούνταν σε διάφορα αθηναϊκά θέατρα, όπως το θέατρο Άλφα της οδού Πατησίων κοντά στην πλατεία Ομονοίας ή και στο θέατρο Ρεξ, του οποίου η μεγάλη αίθουσα γέμιζε σχεδόν πάντα, όπως θυμόταν ο συνθέτης. Ο ίδιος έβλεπε τη συμμετοχή στις συναυλίες αυτές ως ένα είδος αντίστασης, καθώς τα έργα που ακούγονταν ήταν πραγματικά επαναστατικά, πολύ πειραματικά και συνεπώς πρότειναν μια διέξοδο. Τα προγράμματα περιλάμβαναν έργα όλων των σημαντικών Γερμανών, Γάλλων, Ιταλών, Αμερικανών και άλλων συνθετών της εποχής. Παράλληλα με τις Εβδομάδες Σύγχρονης Μουσικής, οι οποίες διοργανώνονταν από το 1966, όπως επίσης με διαλέξεις και φεστιβάλ τα οποία διοργανώνονταν έως το 1971/72 παρουσίασαν στο κοινό ότι είχε να προσφέρει τότε η μουσική πρωτοπορία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ

© Φωτό Αναγνωστόπουλοι Η γόνιμη συνεργασία του Αντωνίου με το Ινστιτούτο Γκαίτε συνεχίστηκε και μετά την πτώση της δικτατορίας. Μέσα από μονοθεματικά αφιερώματα ή σειρές συναυλιών, οι οποίες πραγματοποιούνταν με συνέπεια κάθε χρόνο στο αμφιθέατρο του νεόδμητου Ινστιτούτου Γκαίτε στην οδό Ομήρου 8, ο Αντωνίου παρουσίαζε έργα κορυφαίων δημιουργών του 20ού αιώνα και σύστηνε στο αθηναϊκό κοινό τη νεότερη γενιά Ελλήνων συνθετών.

Ενδεικτικά μονάχα ας αναφερθούν αφιερώματα στον Γιάννη Χρήστου, τον Άρνολντ Σαίνμπεργκ [Arnold Schoenberg], τον Δημήτρη Μητρόπουλο ή τον Λούκας Φος [Lukas Foss]. Από το 1990 και μέχρι το τέλος της χιλιετίας ο Αντωνίου διοργάνωσε συνολικά δέκα συναυλίες στο πλαίσιο του κύκλου «Millennium». Παρουσιάζονταν νέοι συνθέτες με έμφαση κυρίως σε Έλληνες και Γερμανούς. Ακολούθησε ο κύκλος «Μουσικές του κόσμου» [«Musik der Welt»], ο οποίος ξεκίνησε το 2001 και στο πλαίσιο του οποίου ο Αντωνίου αναζήτησε συνεργασίες με πολιτιστικούς φορείς και άλλων χωρών, όπως η Γαλλία, οι ΗΠΑ, η Βρετανία, η Ολλανδία, πάντοτε όμως με κέντρο το Ινστιτούτο Γκαίτε Αθηνών. Τίτλοι όπως «Exotics and other», «Μουσική και πολιτική», «Το σύγχρονο πιάνο», «Streams», «Acoustic / Electronic / Computer», «Alte und neue Tendenzen» [«Παλαιές και νέες τάσεις»] είναι ενδεικτικοί της διαρκούς αναζήτησής του και της διάθεσής του να μοιράζεται με το κοινό τις πιο σύγχρονες τάσεις. Μια προσπάθεια στην οποία το Ινστιτούτο Γκαίτε στάθηκε πλάι του για περισσότερες από τέσσερις δεκαετίες. 
   

ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ ΚΟΝΙΤΟΠΟΥΛΟΥ, ΣΥΝΘΕΤΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΗ ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ