Τιμώμενη πόλη στις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Βερολίνου είναι φέτος η Θεσσαλονίκη. Μια έκθεση αφιερωμένη σε αυτήν παρουσιάζει μεν εντυπωσιακές φωτογραφίες, χωλαίνει όμως ως προς την αφήγηση της ιστορίας της πόλης.
Πίσω από μια σκούρα αραιοϋφασμένη κουρτίνα φαίνονται κτίρια που στέκουν το ένα δίπλα στ’ άλλο, χωρίς δομή και δίχως ίχνος ζωής. Στραβά κοντάρια από κεραίες ορθώνονται ανάμεσα από χαμηλά σπίτια και δείχνουν προς τον φωτεινό ουρανό, που διακρίνεται αποσπασματικά πίσω από την κουρτίνα. Λίγο πιο πέρα, κρέμεται σε μια σκαλωσιά μια πινακίδα που γράφει με ξεθωριασμένα γράμματα «Sunray» ‒ η ρεκλάμα ενός παλιού εργοστασίου ίσως, ή το όνομα κάποιου μαγαζιού. Η πόλη που απεικονίζεται εδώ εμφανίζεται κάτω από το σποραδικό φως σε διαφορετικά επίπεδα, που μόνο από κοντά αποκαλύπτονται στο θεατή. Κάπου στο βάθος, φαντάζεται κανείς πως βρίσκεται η θάλασσα.
Η μαγική αυτή φωτογραφία του Κωστή Αργυριάδη μιλά για τη Θεσσαλονίκη, την πόλη στην οποία είναι αφιερωμένες οι φετινές Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Οι Ημέρες εγκαινιάστηκαν στο Μουσείο Ευρωπαϊκών Πολιτισμών του Βερολίνου με μια τμηματική έκθεση από το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης. Η φωτογραφία που καλύπτει την πόλη πίσω από μια κουρτίνα είναι το τελευταίο έργο της έκθεσης, την οποία επιμελήθηκαν ο Ηρακλής Παπαϊωάννου και η Irene Ziehe, και ανήκει στις πιο δυνατές εικόνες της. Μαρτυρά την αδυναμία και τη δύναμη συνάμα της θέασης: Το τι βλέπουμε δεν είναι πάντα σαφές.
Πενήντα φωτογραφίες, εκ των οποίων δέκα έγχρωμες, επέλεξαν οι επιμελητές από την ελληνική συλλογή και τις τοποθέτησαν σε χρονολογική σειρά (από το 1900 μέχρι σήμερα). Η Θεσσαλονίκη συμβολίζει κατά την άποψή τους με έναν ιδιαίτερο τρόπο «τον ευρωπαϊκό πολιτισμό ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση» και είναι «τόπος άφιξης και αναχώρησης προσφύγων». Θα μπορούσε κανείς να δείξει περισσότερες εικόνες καταστροφής και τραγωδίας, όπως εξηγεί η Μαρία Ζαμπέτη από το μουσείο της Θεσσαλονίκης, αλλά σκοπός της έκθεσης ήταν να παρουσιάσει στιγμιότυπα της καθημερινότητας της δεύτερης μεγαλύτερης πόλης της Ελλάδας και όχι να αφηγηθεί όλη την ιστορία της.
Αυτό μπορεί να το παρατηρήσει κανείς, για παράδειγμα, σε μια φωτογραφία του Fred Boissonnas, που δείχνει μουσουλμάνες γυναίκες καλυμμένες από το κεφάλι ως τα πόδια με μόνο τα μάτια τους έκθετα, στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης. Αν μας έλεγαν ότι η φωτογραφία είναι φετινή και δεν γνωρίζαμε συγκεκριμένες πληροφορίες για τον τόπο, θα το πιστεύαμε αμέσως – τόσο συνυφασμένες με το παρόν είναι αυτές οι παλιομοδίτικες εικόνες μουσουλμανικής ζωής. Η φωτογραφία όμως είναι τραβηγμένη το 1919. Μια άλλη εικόνα, από το 1930, άγνωστου φωτογράφου και συγκλονιστικής ομορφιάς, δείχνει τη θέα στη θάλασσα και τα καραβάκια από τον εξώστη του αλλοτινού Ολυμπίου Μεγάρου Μεσογείου (ξενοδοχείου Μεντιτερανέ), το οποίο κατεδαφίστηκε μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1978.
Παρ’ όλα αυτά, πολύ λίγα πράγματα μαθαίνουμε για την ιστορία και το παρόν της πόλης από αυτά τα ενσταντανέ. Η αξίωση να συλλογιστεί ο επισκέπτης βλέποντας τις φωτογραφίες «την πόλη ως τόπο αναχώρησης και προορισμό προσφύγων», ή «τις δημογραφικές αλλαγές και τις “εθνοκαθάρσεις”, τις ελευθερίες», που εκφράζεται στο επιτοίχιο κείμενο του Παπαϊωάννου είναι υψηλή και η έκθεση δεν κατορθώνει να αντεπεξέλθει σε αυτήν, παρότι παρουσιάζει ορισμένες εξαιρετικές φωτογραφίες και παρότι η επιλογή της Θεσσαλονίκης ως πόλης αντιπροσωπευτικής για τις ιστορίες προσφύγων είναι εύστοχη. Πού είναι, για παράδειγμα, η εβραϊκή ιστορία της πόλης, που κάποτε ονομαζόταν «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» και πριν από τον Β΄ Π.Π. είχε τη μεγαλύτερη σεφαραδίτικη κοινότητα της Ευρώπης; Βλέπουμε μόνο κάποιες μεμονωμένες φωτογραφίες Εβραίων και καμία δεν αφηγείται την καθολική εξόντωση της κοινότητας από τους εθνικοσοσιαλιστές κατά τον Β΄ Π.Π. Ιδιαίτερα όσον αφορά αυτό το σημείο, δεν ήταν καλή ιδέα να παραλειφθούν εικόνες καταστροφής.
Ωστόσο, απαντήσεις σε αυτά τα ανοικτά ερωτήματα ίσως δοθούν στις αναγνώσεις έργων, τις ταινίες, τις συζητήσεις και τις άλλες εκδηλώσεις που υπάρχουν στο πρόγραμμα των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς. «Δεν μιλάμε για την Ευρώπη, κάνουμε την Ευρώπη πράξη» τόνισε στα εγκαίνια η διευθύντρια του Μουσείου Ευρωπαϊκών Πολιτισμών Elisabeth Tietmeyer. Εάν αυτή η αξίωση θα εκπληρωθεί, θα το ανακαλύψουμε μέσα στις τέσσερις εβδομάδες που μας περιμένουν ακόμα στο Μουσείο Ευρωπαϊκών Πολιτισμών.*
*Σ.Σ.: Οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς πραγματοποιήθηκαν από τις 9 Αυγούστου έως τις 9 Σεπτεμβρίου στο Βερολίνο.
