Jak rozpoznać fake newsa?

W świecie pełnym fake newsów i dezinformacji nie jesteśmy bezbronni. Krytyczne myślenie, wsparte narzędziami wspierającymi analizę, pozwoli nam ocenić, czy wiarygodnie wyglądająca informacja naprawdę jest wiarygodna. Pewności być może nie uzyskamy, ale ustrzec się przed większością nieprawdziwych informacji – damy radę.

Piotr Henzler

Atrakcyjna oferta na pomnożenie oszczędności, wstrząsająca opowieść o wypadku spowodowanym przez członka rodziny potrzebującego błyskawicznie przelewu, aby uniknąć więzienia czy chwytająca za serce historia amerykańskiego pułkownika, który szuka w Polsce spokojnej przystani powinny budzić nasze wątpliwości.  A przecież jest całe mnóstwo innych wiadomości, które do nas trafiają, a my musimy stwierdzić, czy są one prawdziwe, czy nie.

Jak to zrobić? Można spontanicznie, intuicyjnie, z nadzieją, że będzie się miało rację. Ale można też odwołać się do krytycznego myślenia i wesprzeć narzędziami, stworzonymi do oceny wiarygodności, jak np. test CRAAP.

Czym jest krytyczne myślenie?

Ale zanim o teście, krótki wstęp o krytycznym myśleniu. To podstawa, bez tego żadne narzędzie nie okaże się przydatne.

Krytyczne myślenie to taki sposób myślenia (a może nawet – odbierania świata), które pozwala na świadomą i racjonalną ocenę tego, co widzimy i słyszymy. Definicja ta jest oczywiście niezwykle uproszczona i skupia się na jednym wątku, ale właśnie tym, który nas szczególnie interesuje w kontekście fake newsów i dezinformacji. Tak rozumiane krytyczne myślenie to nie „krytykanctwo” czy „czepianie się”, a próba uzyskania obiektywnego, racjonalnego oglądu danej sytuacji.

Aby myśleć krytycznie, trzeba mieć (i rozwijać) konkretne kompetencje, m.in. umiejętność rozumienia informacji, analizowania jej treści czy oceny jej przydatności. Do tego konieczna jest odpowiednia postawa – ostrożność w przyjmowaniu czegoś za oczywiste, skłonność do weryfikowania, dostrzegania ukrytych założeń czy kwestionowania pewnych prawd. Wszystko po to, aby dojść do prawdy. A w kontekście fake newsów – wiedzy, czy dana informacja jest prawdziwa, czy nie.
 

Test CRAAP

Rozwinięte kompetencje krytycznego myślenia pomagają w wielu sytuacjach – dzięki nim zdobędziesz pełniejszy i prawdziwszy obraz świata, podejmiesz lepsze decyzje, dostrzeżesz więcej możliwości czy będziesz planować bardziej realistycznie.

Ale nie każdy z nas ma możliwość, aby zanurzyć się w niuanse krytycznego myślenia, część z nas potrzebuje czegoś „na już”, żeby łatwiej odróżniać informacje prawdziwe od nieprawdziwych. Dla takich osób świetnym narzędziem będzie test CRAAP.  Stworzony został przez bibliotekarkę Sarah Blakeslee z Meriam Library przy California State University w Chico w Kalifornii jako narzędzie wspierające studentów w krytycznej analizie źródeł potrzebnych w ich pracy naukowej, ale przydaje się również do wiadomości (zwłaszcza pisemnych i głosowych) spoza świata naukowego.

Jak korzystać z testu CRAAP? Trafiasz na informację, która jest dla Ciebie ważna, a nie masz pewności, czy można jej zaufać? Przejrzyj 5 poniższych kroków, poszukaj odpowiedzi na pytanie i… będziesz wiedzieć.

Krok 1. C, czyli „Currency”, aktualność informacji. Sprawdź, kiedy informacja została udostępniona, kiedy aktualizowana, czy linki w niej zamieszczone są aktywne. I oceń, czy nie jest np. zbyt stara, aby traktować ją wiarygodnie. Pamiętając jednak, że sama „aktualność” czy „nieaktualność” informacji jeszcze nie przesądza o jej wiarygodności.

Krok 2. R, czyli „Relevance”, adekwatność informacji. Sprawdź, czy informacja, którą czytasz, jest adekwatne do problemu, tematu, którym się zajmujesz. Czy jest w ogóle na temat?  Ale też – czy jest dopasowana do Ciebie jako do odbiorcy? Czy jest wystarczająco rozbudowana (pogłębiona), biorąc pod uwagę znaczenie i istotność informacji?

Krok 3. A, czyli „Authority”, pochodzenie informacji. Co wiesz o źródle informacji? Czy osoba, która informację przygotowała, jest wiarygodna? Zna się na temacie? Jest autorytetem w tej dziedzinie? Jaką wiarygodność ma medium, w którym informacja się ukazała?

Krok 4. A, czyli „Accuracy”, dokładność, precyzja informacji. Czy informacje (np. liczby, nazwiska, nazwy) są prawdziwe i wiarygodne? Czy są podane ich źródła? Czy istnieją badania, na które powołują się autorzy? Czy istnieje osoba występująca jako autorytet i czy na pewno specjalizuje się w tym temacie?

Krok 5. P, czyli „Purpose”, cel informacji. W jakim celu powstała ta informacja? Czy jest to materiał informacyjny? Edukacyjny? Reklamowy? Czy osoba tworząca informację dba o obiektywizm? Czy przedstawia perspektywę „drugiej strony”? Czy powołuje się na źródła zewnętrzne, czy wszystko pisze „od siebie”? Czy ton materiału nie jest zbyt „szokujący” lub „sensacyjny”? Czy jesteś w stanie oddzielić fakty od opinii?

Jeśli odpowiedzi na wszystkie pytania upewnią Cię, że informacja jest wiarygodna, to jest duża szansa, że taka jest prawda (choć 100% pewności nie zawsze będziesz mieć). Ale jeśli któryś z kroków da wynik negatywny, to koniecznie podejdź do wiadomości z większym dystansem. I albo odrzuć ją jako nieprawdziwą, albo poszukaj jeszcze innych sposobów weryfikacji. I nie licz na to, że informacja, która wygląda na nieprawdziwą, jest mimo to prawdziwa. To kolejny błąd w jaki wpadamy, czyli myślenie życzeniowe. Nie popełnij go!