Syberberg i Wagner
Sylwetka artysty
Hans-Jürgen Syberberg jest artystą kontrowersyjnym. Niezwykły styl rozliczania się z niemiecką historią XIX i XX w., jaki kreował w swych filmach z lat 70. i 80., uderzał potęgą obrazów i bogactwem asocjacji, wymykając się jednocześnie utartym historyczno-linearnym schematom znaczeniowym. Owa maniera twórcza - kulminująca w monumentalnej, sześciogodzinnej tetralogii poświęconej Hitlerowi - skutkowała insynuacjami, jakoby Syberberg bagatelizował faszyzm. Ten, kto bliżej zna artystę i czytał liczne jego teksty oraz przeprowadzane z nim wywiady, wie, że taki zarzut mija się z prawda.
W swych dziełach Syberberg demaskuje proces kształtowania się niemieckiej mentalności. Karl May, król Bawarii Ludwig II oraz Hitler są, w jego mniemaniu, znaczącymi punktami jej krystalizacji. Do tej trójcy dołącza czwarta, zawsze obecna w sensie strukturalnym, postać: Richard Wagner, którego twórczość w XXI w. polaryzuje opinie publiczna z taką sama siłą, jak w okresie życia kompozytora. Nazwisko Wagnera nie pojawia się w żadnym z tytułów dzieł filmowych Syberberga, a przecież, w swym całokształcie, kreślą one historie politycznego i estetycznego oddziaływania dokonań twórcy Lohengrina. Reżyser rozwija przy tym cały arsenał środków artystycznych, które sprawiają, iż jego filmy są dziełami mistrzowskimi i jedynymi w swoim rodzaju. Wielkie instalacje na wystawie documenta 10 i w Centrum Pompidou ostatecznie dowiodły, że te środki stylistyczne posiadają własną wartość artystyczna także poza kontekstem filmowym.
Filmy i opisy
„Ludwig – requiem dla dziewiczego króla” to pierwsza część niemieckiej trylogii Hansa-Jürgena Syberberga, którą kontynuował filmem „Karl May” a zwieńczył dziełem „Hitler – film z Niemiec”. Film opisuje życie Ludwiga II, króla Bawarii. Film zrealizowany jest w głównej mierze w studio, na tle tylnych projekcji przedstawiających scenografie Richarda Wagnera, ilustrujących nie tyle życie Ludwiga, co sprawiających, że namacalna staje się teatralność królewskich fantazji i stanów delirium. Film, którego kompozycja wyraża się językiem monologów tworzy wielowymiarowy, wizualno-dźwiękowy, historyczny kolaż przedstawiający klęskę pewnej utopii. Integralną częścią tego świata są zarówno Wagner, Norny – trzy boginie nordyckiej mitologii i Ludwik XIV, jak również Hitler oraz wywołane przez niego wydarzenia i ich następstwa. Wszyscy oni funkcjonują nie jako historyczne postaci, lecz jako współtwórcy legendy Ludwiga II. Syberberg nie dba ani o prawdopodobieństwo, ani o chronologię wydarzeń. Wagnera gra kobieta, Hitler tańczy polkę, właśnie ścięty na gilotynie Ludwig II zmartwychwstaje jodłując. Epicka wyrazistość, zniekształcenie z efektem obcości, patos, ironia, sen i wizja, lecz także klarowność i synteza – Syberberg angażuje wszystkie te środki, by uchwycić istotę osobowości króla Bawarii, aby poprzez niego oddać sprawiedliwość pewnej koncepcji świata, widzianej przez pryzmat niemieckiego późnego romantyzmu, będącej zarazem pogrążającym się w ruinie koszmarem.
Część pierwsza: Graal Część druga: Niemieckie marzenie Część trzecia: Koniec baśni zimowej Część czwarta: My, dzieci piekła „Hitler – film z Niemiec” Syberberga nie jest ani biografią, ani filmem dokumentalnym czy historycznym. Jest monumentalną epopeją, w której postać dyktatora przedstawiona jest poprzez mieszaninę rozmaitych stylów. Surrealizm i symbolizm, efekt obcości Brechta oraz patos Wagnera – Syberberg nie cofa się przed żadną estetyką czy środkiem wyrazu, o ile tylko służą one celowi – „odkryć Hitlera w nas samych”. Siedmiogodzinny film, zbudowany z czterech części, wymyka się wszelkim konwencjom narracyjnym i jawi się na kształt kalejdoskopu niemieckiej historii. W filmie wykorzystane zostały archiwalne obrazy z okresu nazizmu, fragmenty biografii Hitlera, Göringa i Goebbelsa, cytaty z malarstwa, literatury i historii kina, muzyczne cytaty z Wagnera, Mahlera, Mozarta i Beethovena oraz studyjne nagrania autorskich tekstów reżysera. Aktorzy występują na tle tylnych projekcji, alegorycznych rekwizytów i makiet. Najwyższą zasadą formalną filmu jest projekcja, nie chodzi tu bowiem o pokazanie „niepowtarzalnej rzeczywistości”, lecz o zmontowanie „fragmentów wewnętrznej projekcji”. Obrazy wytworzone poprzez projekcję dopełniają, komentują i ironizują asocjacyjne nurty narracji. Projekcja pełni ponadto rolę najważniejszej formy prezentacji, niwelującej czas i przestrzeń i pozwalającej przeżyć „kino, jako czarną dziurę wyobraźni” (Susan Sontag). „Hitler – film z Niemiec” dąży do rozwinięcia „estetyki nowego mitu”, gdyż „jedynie poprzez mit, jako akt ludzkiej woli kultury, możemy stać się posiadaczami naszej historii” (Hans-Jürgen Syberberg).
Film, w całości nakręcony w atelier, prezentuje niebywałą ilość kontekstowych punktów odniesienia: Caspar David Friedrich, Goya, Dürer, Tycjan, Caravaggio i Bramante. To scenografia, z dominującą w niej pośmiertną maską Richarda Wagnera, jest miejscem wszelkiej akcji. Muzyka do filmu nagrana została jeszcze przed przystąpieniem do zdjęć przez Orchestre Philharmonique de Monte-Carlo pod batutą szwajcarskiego dyrygenta Armina Jordana. Podejmując decyzję o rozdzieleniu zadań aktorskich od wokalnych, reżyser poszerzył obszar wolności interpretacyjnej w swojej inscenizacji. Postać Parsifala powierzył w całości jednemu wokaliście, warstwę aktorską rozbijając na części kobiecą i męską. „Nie chodzi tu jedynie o płciowość naszych obu biegunów” – mówi Syberberg – „to tak jakby wszelkie elementy, nie tylko tego, co kobiece i męskie, połączyły się by pokonać pra-zasadę uwiedzenia, tak nam bliskiego i drogiego.” Główną postacią opery nie jest Parsifal, lecz grana przez Edith Clever Kundry – uwodzicielka, pokutnica i matka. Długie ujęcia podtrzymują napięcie dramatyczne, podczas gdy z wolna rozwijają się muzyczne tematy Wagnera. Szczególnie kreacja Edith Clever jest dzięki temu tak intensywna i przejmująca. Poprzez włączenie do akcji – w charakterze materiału asocjacyjnego - mitów i ideologii XX wieku, Syberberg stylizuje „operę na kształt obrzędowego rachunku sumienia”.
W tym monograficznym filmie dokumentalnym Winifred Wagner, na pięć lat przed śmiercią, relacjonuje reżyserowi swe osobiste wspomnienia oraz historię swojego domu, w którym Adolf Hitler, począwszy od 1936 roku, zatrzymywał się na czas trwania festiwalu wagnerowskiego w Bayreuth. Urodzona w Anglii Winifred Wagner, żona Siegfrieda – syna Wagnera, była jedną z zarządzających spuścizną Richarda Wagnera. Emancypantka w kręgu patriarchalnej społeczności, a równocześnie naiwna w swym zaangażowaniu na rzecz nowej Rzeszy Niemieckiej, Winifred daje się poznać jako niezłomnie wierna przyjaciółka Hitlera, otwarcie się za tą przyjaźnią opowiadająca. Odmawia krytycznego spojrzenia na dyktatora, widząc w Hitlerze przyjaciela rodziny, a nade wszystko wielbiciela geniuszu Richarda Wagnera. Wychodząc daleko poza ramy studium charakteru bohaterki, na przykładzie tej niezwykłej rodziny, film składa „żywe świadectwo epoki naznaczonej dekadencją mieszczaństwa”.
„Noc”, pierwotnie pomyślana jako sztuka teatralna, jest trwającym sześć godzin scenicznym monologiem zbudowanym z czterech części. Edith Clever staje się na sześć godzin ucieleśnieniem poezji, prozy, listów i dramatycznych tekstów przywołujących żałobę i pożegnanie, upadek i bliskość śmierci. Na poetycki montaż składają się fragmenty tekstów od Goethego i Kleista, Platona i Hölderlina poprzez Novalisa i Jean Paula aż po indiańskiego wodza Seattle i samego Hansa-Jürgena Syberberga. W tym filmie Syberberg rezygnuje z wypróbowanej we wcześniejszych obrazach estetyki. Nie oglądamy projekcji ani kostiumów, atelier jest puste – jedynie Edith Clever, płachta skóry na podłodze, kilka prostych rekwizytów: kryształowa kula, dziecięcy pluszowy miś, flakon. Edith Clever stoi przed kamerą sama, siedzi, leży, podnosi się, obraca się i wije, kroczy rytualnymi ruchami, tańcząc lub balansując, jej ciało staje się instrumentem dla słów, ruchów i pieśni. Rozpoczyna od słów wodza Seattle, po czym, jakby przez medium przemawia przez nią kilka głosów. W pierwszej części film skupia się na Richardzie Wagnerze i jego listach miłosnych do kobiet jego życia.
Program towarzyszący
W Warszawie po filmie „Ludwig – requiem dla dziewiczego króla„ odbyło się spotkanie z Hansem Jürgenem Syberbergiem.
Pokazom towarzyszyła instalacja filmowa – SYBERBERG I WAGNER – prezentowana w foyer kina Iluzjon.
Impressum
Warszawa Kino Iluzjon, 05.-09. kwietnia 2014
Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu“ w Toruniu, 01.- 26. października 2014