Początki popkultury
Goethe-Institut Czechy
Spacer śladami Kafki po Pradze: gdzie mieszkał, pracował i gdzie spędzał wolny czas Franz Kafka. Fotoreportaż
Alice Aronová
Błędem byłoby utożsamiać Franza Kafkę z jednym tylko miejscem – stolicą Czech, miastem o stu wieżach. A co z Siřemem, czeską wioską, gdzie pisarz lubił przebywać w posiadłości swojej siostry? Co z Třešią, wsią na Morawach, w której zwykł spędzać wakacje? A Weimar, Paryż, Lugano, Brescia i wszystkie inne miejscowości, które odwiedził sam lub z przyjacielem Maxem Brodem? Co z Berlinem, Wiedniem czy osławionym Kierlingiem?
Jednakże tak samo jak nie zdołamy opowiedzieć kompletnej historii danego człowieka, nie zdołamy też zapisać wszystkich pozostawionych przez niego śladów. Pozostańmy więc w starej, dobrej Pradze. O swoim rodzinnym mieście Kafka napisał: „Ta mateczka ma szpony”. I trzeba podkreślić, że po ponad stu latach te „szpony” nadal są tak samo silne. Zaciskają się na człowieku i nie wypuszczają go, niezależnie od tego, czy jest rodowitym prażaninem, napływowym mieszkańcem, czy też turystą.
Domy, mieszkania, kawiarnie, kina, biura, ten czy ów podejrzany przybytek – Franz Kafka, jak każdy inny człowiek, żył, pracował i kochał. Przyjrzyjmy się, gdzie dokładnie. Zapraszamy na historyczno-architektoniczny spacer po dawnej Pradze.
Dom przy Wieży
Plac Franza Kafki 3
Dom przy wieży, Plac Franza Kafki 3 | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Odkrywanie Pragi rozpocznijmy dokładnie od miejsca, w którym poznał ją Franz Kafka. Pisarz urodził się w narożnym domu na krańcu Rynku Staromiejskiego. A może jednak nie: w mieście o stu wieżach niewiele rzeczy jest takich, jakie wydają się na pierwszy rzut oka, a przy placu, noszącym obecnie imię Franza Kafki, prawda ta obowiązuje w dwójnasób.
Kafka przyszedł na świat 3 lipca 1883 roku w barokowym Domu przy Wieży (chodzi o wieżę sąsiedniego kościoła pw. św. Mikołaja) i zgodnie z żydowskim obyczajem został w nim obrzezany ósmego dnia po narodzinach. Lecz stawianie tutaj pierwszych kroków dane mu było w ograniczonym stopniu. Już w 1885 roku, kiedy Franz liczył sobie dwa lata, rodzina musiała się wynieść. Powodem przeprowadzki była gruntowna przebudowa położonego tuż obok Josefova, żydowskiego getta, której ofiarą padł również Dom Przy Wieży. Trzeba dodać, że kilka lat później wybudowano jego w miarę wierną replikę. Co prawda, jest ona cofnięta o kilka metrów i nieco wyższa od pierwotnej kamienicy, ale zachowany barokowy portal i balkon zintegrowano z bryłą nowego budynku. A zatem i tak, i nie: Kafka nie urodził się w narożnym domu, jednak jego droga na świat wiodła przez piękny portal, który widać na zdjęciu.
Dom pod Minutą
Rynek Staromiejski 2
Dom pod Minutą (Rynek Staromiejski 2) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Kafkowie kilkakrotnie się przeprowadzali, w końcu trafili do mieszkania położonego zaledwie 190 metrów od Domu przy Wieży, około trzech minut na piechotę. Znaleźli lokum w późnogotyckim Domu pod Minutą (środek zdjęcia). Dziś budynek wyróżnia się pięknym renesansowym sgraffito z drugiej połowy XVI wieku, lecz jako dziecko Kafka nie znał go takim – naówczas cała fasada była pobielona.
W kamienicy tej urodziły się w krótkich odstępach czasu wszystkie trzy siostry Kafki, Gabriela (Elli), Waleria (Valli) i Ottilia (Ottla). Jej nazwa pochodzi od włoskiego wyrażenia al minuto (w detalu), w sprzedawano w niej bowiem towary drobne. Prawdopodobnie to właśnie tutaj pewnej nocy mały Franz został wystawiony za karę na długi drewniany balkon, co wiele lat później opisał w nigdy nie wysłanym, słynnym „Liście do ojca”.
I jeszcze jedno wspomnienie: we wrześniu 1889 roku Franz Kafka po raz pierwszy wyruszył stąd do szkoły. Trasa nie była długa, ale męcząca: mały Franz jako tako radził sobie z przejściem przez duży plac, lecz w krętych gotyckich zaułkach wokół kościoła Tyńskiego zaczynał ciągnąć za spódnicę odprowadzającą go kucharkę (pracującą u nich?) i ze wszystkich sił czepiał się narożnych kamienic – odczuwał strach, mimo że w istocie nie miał po temu powodu. Warto przeczytać „Listy do Mileny”, w których przepięknie opisuje swoją drogę do szkoły.
Dom Trzech Króli
Celetná 3
Dom Trzech Króli (Celetná 3) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Gdy Kafka miał dziewięć lat, rodzina ponownie się przeprowadziła, tym razem jednak do miejsca, które nie było całkiem nieznane. Od 1887 roku jego ojciec Hermann prowadził sklep i skład towarów na parterze Domu Trzech Króli (zwanego też Domem Pod Trzema Królami); do dziś znajdują się w nim pomieszczenia gospodarcze. Wiemy, że Franz Kafka często przebywał pod tym adresem (w końcu Dom pod Minutą znajdował się w odległości dwóch, nomen omen, minut spacerem). Później przeniosła się tu cała rodzina, zajmując sześciopokojowe mieszkanie na drugim piętrze.Kafka spędził tu cały okres nauki w gimnazjum i na uniwersytecie. Czeska guwernantka jego sióstr wspominała: „Młody pan był wysoki, szczupły, miał poważne usposobienie, niewiele mówił (…), drzwi do jego pokoju zawsze były otwarte. Obok drzwi stało biurko, na nim leżało „Prawo rzymskie w dwóch tomach”. Również Reiner Stach, autor trzytomowej biografii Kafki, w tomie pierwszym pt. „Kafka. Wczesne lata 1883-1911” w rozdziale „Pokusy” wspomina o tej liczącej bez mała 2500 stron dwutomowej cegle. Ponoć to właśnie przez nią Kafka zapragnął uczyć się czegoś innego niż prawnicze frazesy. Podobno też znad stronic podręcznika, leżącego na stole pod otwartym oknem, często unosił wzrok i patrzył na ulicę Celetną, gdzie mieścił się sklep odzieżowy ze śliczną ekspedientką, która spoglądała na widocznego w oknie przystojnego studenta. Resztę pozostawmy domysłom plotkarzy, ale jedno jest pewne: koniec końców urocza ekspedientka nie należała do „czwórki” kobiet, które przemożnie wpłynęły na losy Kafki.
Pałac Hrzanů z Harasova
Celetná 12
Pałac Hrzanů z Harasova (Celetná 12) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
W 1906 roku Hermann Kafka ponownie zmienił siedzibę firmy i kilka lat później przeniósł się z całą rodziną. Nie można nawet powiedzieć, że nowy budynek znajdował się tuż za rogiem, stał bowiem niemal dokładnie po drugiej stronie ulicy, ledwie 60 metrów dalej. Pałac Hrzanů z Harasova, wysoki barokowy budynek na fundamentach romańskich i z gotyckim trzonem, który zaprojektował architekt Giovanni Battista Alliprandi, stał się domicylem Franza Kafki w 1907 roku.
Do tamtej pory Kafka był już autorem „Opisu walki” (1904–05), a teraz pracował nad opowiadaniem „Przygotowania do ślubu na wsi” (1907–1908). W okresie, w którym na stałe mieszkał przy ulicy Celetná 12, napisał (i opublikował!) też przykładowo „Interview mit einem Betrunkenen” (Wywiad z pijakiem – w polskim przekładzie część opowiadania „Opis walki”) oraz „Aeroplany w Brescii”, które stworzył w czasie podróży do Włoch z Maksem Brodem (oba utwory powstały w 1909 roku).
Pałac Goltz-Kinskych
Rynek Staromiejski 3
Pałac Goltz-Kinskych (Rynek Staromiejski 3) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
W październiku 1912 roku Hermann Kafka po raz ostatni przeniósł firmę. Również tym razem nie było to miejsce odległe, za to do bardzo prestiżowe: pałac Goltz-Kinskych przy Rynku Staromiejskim. Nawiasem mówiąc, właśnie w tej kamienicy odbyło się wesele rodziców, mieściło się w niej również niemieckie gimnazjum, do którego uczęszczał późniejszy autor „Procesu”.
Rynek Staromiejski (w tamtym czasie Wielki Rynek) stanowił centrum Pragi, a mieszkanie – lub praca – pod najlepszym adresem w mieście oznaczało sukces i społeczne powodzenie. Dla matki Kafki, Julii z domu Löwy, nie było to niczym nowym – jej rodzina mieszkała w tym miejscu od wielu lat, ona sama dorastała tutaj. Jednak dla Hermanna Kafki, kupca z ubogiej rodziny na południu Czech, przeprowadzka do Rynku lub w jego okolice potwierdzała awans społeczny.
Dom pod Okrętem
ul. Pařížská 36
Dom pod Okrętem (ul. Pařížská 36) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Franz Kafka wraz z rodziną mieszkali na czwartym piętrze nowego secesyjnego Domu pod Okrętem w latach 1907–1913. Wzniesiono go na ruinach dawnego getta żydowskiego, zaledwie kilkaset metrów od Rynku Staromiejskiego. Dziś nie znajdziemy tam ani Kafków, ani samego budynku, który mocno ucierpiał w czasie II wojny światowej, a dokładniej podczas powstania praskiego w maju 1945 roku, kiedy to naziści ostrzelali ulicę Pařížską i Rynek Staromiejski z przeciwległego wzgórza Letná. Od 1974 roku wznosi się w tym miejscu brutalistyczny hotel „Intercontinental”.
Pewnej wrześniowej nocy w 1912 roku Kafka napisał tu opowiadanie „Wyrok”. W tym samym roku stworzył tu kolejne dzieło „Przemianę”. Jeśli przeczyta się ten utwór z uwagą i porówna z tym, co wiemy o mieszkaniu Kafki w Domu pod Okrętem, uzmysłowimy sobie, że jego akcja rozgrywa się właśnie tam. Jednakże słynne mieszkanie z przechodnim pokojem Kafki, w którym pewnego ranka obudził się z niespokojnych snów Gregor Samsa, przestało istnieć. Na ironię historii zakrawa fakt, że miejsce, w którym powstała „Przemiana”, wiele lat temu zmieniło się nie do poznania.
Dom Oppelta
Altstädter Ring 5
Dom Oppelta (Altstädter Ring 5) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Wspaniały Dom Oppelta stoi na rogu Rynku Staromiejskiego i dawnej ulicy Mikulášskiej, obecnie Pařížskiej. Rodzina Kafki wprowadziła się tam w 1913 roku, ale Kafka bywał tu sporadycznie. Nic dziwnego, miał już trzydzieści lat – nastał czas, żeby się nieco uniezależnić.
Gdy w 1917 roku wystąpiły u niego pierwsze, gwałtowne objawy choroby, pomieszkiwał u rodziców, w budynku znajdującym się zaledwie 100 metrów od rodzinnego domu. Pewnego razu swojemu nauczycielowi hebrajskiego Friedrichowi Thiebergerowi pokazał widok roztaczający się z okna w Domu Oppelta i stwierdził: „Tu było moje gimnazjum, tam, w gmachu, który widać w głębi, uniwersytet i nieco dalej na lewo moje biuro. W tym niewielkim okręgu – nakreślił palcem kilka małych kółek – zamyka się całe moje życie”.
Zamek Praski
Złota uliczka 22
Zamek Praski (Złota uliczka 22) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Jednym z miejsc w Pradze, które silnie wiążą się z Franzem Kafką i dlatego przyciągają turystów niczym magnes, jest uroczy mały domek pod numerem 22 przy Złotej uliczce na obszarze należącym do Zamku Praskiego. W tym wąskim zaułku żyli członkowie straży zamkowej, alchemicy, którzy podobno wytwarzali złoto, później zaś wielu artystów i pisarzy, choćby Gustav Meyrink, który umieścił tu akcję swojego „Golema”.Latem 1916 roku siostra Kafki, Ottla, wynajęła domek pod numerem 22, ale odstąpiła go bratu, który w okresie od listopada 1916 do marca 1917 roku zjawiał się w nim, żeby pisać. Szukał ciszy i spokoju, gdyż jego kawalerskie mieszkanie w Domu pod Złotym Sumem przy ulicy Dlouhej nie zapewniało mu niezbędnych warunków. Jakie dzieło stworzył przy Złotej uliczce? W cieniu katedry św. Wacława, w samym sercu pulsującej życiem stolicy, powstał zbiór opowiadań „Lekarz wiejski”, utwór o charakterze całkowicie nie-miejskim. Nawiasem mówiąc, wzorem dla postaci lekarza był wuj ze strony matki, Siegfried Löwy.
Pałac Schönborn
Tržiště 15
Pałac Schönborn (Tržiště 15) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
„Mniej więcej w tym czasie ja wróciłem z Monachium wzmocniony na duchu, i udałem się do biura pośrednictwa mieszkaniowego, gdzie jako pierwszy obiekt zaproponowano mi nie pokój, lecz niemal mieszkanie w jednym z najpiękniejszych pałaców. Dwa pokoje i przedpokój, którego połowa została przerobiona na łazienkę. Sześćset koron rocznie. Wyglądało to jak spełnienie marzeń. Wybrałem się tam. Pokoje wysokie i piękne, czerwonozłote jak w Wersalu. Cztery okna wychodzące na zupełnie ustronne, ciche podwórze, jedno okno na ogród. Ogród. Gdy stanie się na drodze wjazdowej do pałacu, aż uwierzyć trudno w to, co się widzi” (przeł. Irena Krońska) – pisał Kafka do Felice Bauer z Wiednia zimą na przełomie 1916 i 1917 roku.
Jednak jego zapał został szybko ostudzony: wprawdzie dostał mieszkanie w pałacu Schönborn, imponującym barokowym budynku z drugiej połowy XVII wieku, ale inne – odrobinę mniejsze, bardziej przytulne, na drugim piętrze i z widokiem na ulicę: „Mogę dostać to mieszkanie wychodzące na ulicę za sześćset koron, co prawda bez mebli, na które liczyłem. Są to dwa pokoje i przedpokój. Światło elektryczne tam jest, nie ma co prawda łazienki, nie ma wanny, ale ja jej też nie potrzebuję” (przeł. Irena Krońska). Kiedy do dużego pokoju w barokowym pałacu wstawił małe pożyczone łóżko, nadal czuł się nieswojo, przebywał tam więc tylko od marca do września 1917 roku. Następnie wrócił do mieszkania rodziców w Domu Oppelta i 2 września 1917 roku napisał do swojej siostry Ottli: „A więc przesiedlony. Okna w pałacu po raz ostatni zamknięte, drzwi zaryglowane, jak podobne musi być to do umierania” (przeł. Robert Urbański).
Od 1924 roku w pałacu ma swoją siedzibę ambasada Stanów Zjednoczonych.
Assicurazioni Generali
Plac Wacława 19
Assicurazioni Generali (Plac Wacława 19) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
W wieku 24 lat Franz Kafka rozpoczął karierę urzędnika państwowego. W kieszeni miał świeżo otrzymany doktorat z prawa, lecz w głowie – a i w sercu – dość mgliste wyobrażenie o własnej przyszłości. Wówczas do gry wkroczył inny wuj ze strony matki: wpływowy dyrektor Kolei Madryckich, Alfred Löwy, który załatwił Franzowi pracę w praskim oddziale włoskiej firmy ubezpieczeniowej Assicurazioni Generali.Pełen optymizmu (na miarę swoich możliwości) Franz Kafka wkroczył do pełnego przepychu neobarokowego budynku przy Placu Wacława, którego projekt ubezpieczalnia zleciła Friedrichowi Ohmannowi, a przebudowę Osvaldowi Polívce. Lecz już niebawem praca zaczęła działać mu na nerwy: zżymał się na brak wolnego czasu i marzył, by madrycki wujek znalazł dla niego inną, lepszą, bardziej egzotyczną pracę, najlepiej w jakimś zamorskim kraju. Nigdy jednak do tego nie doszło i dziewięć miesięcy później Kafka zrezygnował z posady (pod pretekstem kłopotów ze zdrowiem) i przeniósł się – tyle że nie do tropików, a raptem kilka ulic dalej, do Zakładu Ubezpieczeń Robotników od Wypadków dla Królestwa Czech.
Kino „Ponrepo”
ul. Karlova 20
Kino „Ponrepo” (ul. Karlova 20) | fot: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Nie samą pracą Kafka żył. Z książki „Kafka idzie do kina” niemieckiego autora i twórcy Hannsa Zischlera (odwołuje się do niej Alice Aronova w artykule „Kafka w kinie”) dowiadujemy się, że pisarz był wielkim entuzjastą kina. A do którego chodził? Między innymi do pierwszego iluzjonu w Pradze. Od 1907 roku mieścił się on przy ulicy Karlovej 20, niedaleko słynnego Mostu Karola, w pięknym jasnoniebieskim Domu pod Niebieskim Szczupakiem.Ten pierwszy praski bioskop nosił nazwę „Bio Ponrepo” i prowadził go iluzjonista Viktor Ponrepo (prawdziwe nazwisko Dismas Šlambor). Choć nie istnieje już pod tym adresem, nadal działa kino „Ponrepo” położone o rzut kamieniem przy ulicy Bartolomějskiej Chociaż Kafce nie było dane do niego chodzić, ciągle jeszcze bywa tam obecny: „bioskop”, którym zawiaduje Czeskie Narodowe Archiwum Filmowe, od czasu do czasu organizuje na dużym ekranie przeglądy związane z Kafką. Odbywają się tam na przykład seanse ulubionych filmów pisarza, takich jak „Biała niewolnica” (Den hvide sklavehandel, 1911). Oczywiście przy wsparciu Goethe-Institut.
„Café Arco”
ul. Dlážďěná 6
„Café Arco” (ul. Dlážďěná 6) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Imponujący narożny budynek w pobliżu dzisiejszej stacji kolejowej, Dworca Masaryka (w tamtym czasie Praskiego Dworca Państwowego), został wybudowany w 1907 roku na zlecenie właściciela kawiarni Josefa Suchánka i po części działał w takim charakterze. Już niedługo w jego murach zaczęły się odbywać spotkania niemieckojęzycznego towarzystwa literackiego w Pradze, którego nazwa pochodzi od nazwy budynku.
Do „Café Arco” należało wielu niemieckojęzycznych autorów, wśród nich Egon Erwin Kisch, Franz Werfel, Oskar Baum oraz Max Brod, który przyprowadził tam przyjaciela Franza Kafkę. Ten ostatni lubił spędzać tutaj czas, lecz w przeciwieństwie do wyżej wymienionych bywał raczej nieregularnie. Niemniej jednak obecnie jest pierwszą osobą, którą mieszkańcy Pragi kojarzą z „Café Arco”. Kafce udało się przyćmić na przykład Alberta Einsteina, który często odwiedzał to miejsce podczas swej bytności w Pradze w latach 1911–1912.
Salon „GoGo”
Salon „GoGo” (Kamzíkova 6) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Czeski Narodowy Instytut Ochrony Zabytków opisuje Dom pod Czerwonym Pawiem jako budynek neoklasycystyczny, który wzniesiono w 1836 roku według planów Jana Maximiliana Hegera na miejscu dwóch małych średniowiecznych budynków. Nie mówi się jednak o tym, że od 1866 roku mieścił się tu jeden z najsłynniejszych praskich domów publicznych, którego nie omijało wiele słynnych osobistości, w tym Franz Kafka.Salon „Gogo”, nazwany tak na cześć pierwszego właściciela, Abrahama „Gogo” Goldschmieda, znajduje się w centrum miasta (od sklepu Hermanna Kafki przy Rynku Staromiejskim dzieliły go zaledwie trzy minuty spacerem), ale – jak na lokal o takiej renomie przystało – jest ukryty przy krętej i niepozornej uliczce Kamzíkovej. Zresztą kierując się nazwą ulicy (Kamzík oznacza po czesku kozicę), klienci zwykli żartować, że w Domu pod Czerwonym Pawiem urządzają „łowy na kozice”, mając na myśli wizyty u kobiet lekkich obyczajów. Nie wiemy, na ile „kozic” polował i ile złowił w tym domu Franz Kafka. Sam jednak przyznawał, że nie stronił od uroków nocnego życia w przybytkach takich jak „GoGo”, „Trocadero” czy „Eldorado”. „Przeszedłem obok burdelu jak obok domu kochanki” – zapisał na przykład w swoim dzienniku 1 stycznia 1910 roku.
Zakład Ubezpieczeń Robotników od Wypadków dla Królestwa Czech
Na Poříčí 7
Zakład Ubezpieczeń Robotników od Wypadków dla Królestwa Czech (Na Poříčí 7) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Większości życia Franz Kafka nie spędził wszak ani w kawiarniach, ani w domach publicznych. Ani nawet na wyjazdach za Pragę, choć z pewnością ku temu by się skłaniał. Nie, gros czasu musiał poświęcić na pracę, którą to niestety nie było pisanie.Po odejściu z Assicurazioni Generali, miejscem pracy Kafki przez kolejne (i ostatnie) 14 lat życia był neobarokowy budynek Zakładu Ubezpieczeń Robotników od Wypadków dla Królestwa Czech. Była to największa instytucja finansowa w monarchii austro-węgierskiej specjalizująca się w ubezpieczeniach robotników od następstw nieszczęśliwych wypadków. W czasie zatrudnienia Kafki pracowało tam około 260 Czechów i Niemców płci obojga, lecz tylko trzech Żydów. Z biegiem lat, w miarę jak Kafka piął się po szczeblach kariery, zmieniała się lokalizacja jego biura. Początkowo mieściło się ono na czwartym piętrze, ale po mianowaniu na stanowisko zastępcy sekretarza przeniósł się do biura na pierwszym piętrze, tuż obok gabinetu dyrektora. Na marginesie, budynek przekształcono na hotel, który doskonale zdaje sobie sprawę ze swojej „kafkowskiej” przeszłości.
Nowy Cmentarz Żydowski
ul. Izraelská 1
Nowy Cmentarz Żydowski (ul. Izraelská 1) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
Franza Kafka zmarł 3 czerwca 1924 roku w Kierling pod Wiedniem. Ósmego dnia po śmierci jego ciało pochowano na Nowym Cmentarzu Żydowskim w Pradze, niemal dokładnie pięć kilometrów od miejsca, w którym 3 lipca 1883 roku przyszedł na świat. Kilka lat później w tym samym grobie spoczęły doczesne szczątki jego rodziców. Cmentarz jest otwarty dla odwiedzających, można więc, zgodnie z żydowską tradycją, położyć na grobie Kafki mały kamyk.Pomnik Franza Kafka
Pomnik Franza Kafka (ul. Dušní 1) | fot.: Petr Machan; © Goethe-Institut Tschechien
W całej Pradze znajdują się liczne pamiątki po Franzu Kafce. Należą do nich: tablica pamiątkowa w miejscu jego urodzenia, rysunki wewnątrz hotelu „Century” (byłego Zakładu Ubezpieczenia Robotników od Wypadków), obrotowa rzeźba głowy pisarza autorstwa Davida Černego ustawiona w domu handlowym „Quadrio” oraz Muzeum Franza Kafki przy ulicy Cihelná 635.Zwróćmy szczególną uwagę na jeden z nich: wykonaną z brązu statue praskiego autora, która w 2003 roku stanęła w pobliżu Synagogi Hiszpańskiej. Na zlecenie Towarzystwa Franza Kafki stworzył ją słynny czeski rzeźbiarz Jaroslav Rón, który zainspirował się cytatem z „Opisu walki”: „I już skoczyłem mojemu znajomemu na barki (…) i bijąc go pięściami w plecy, zmusiłem do lekkiego kłusa” (przeł. Alfred Kowalkowski).