Laboratorium badań nad szczęściem #pokomfortocenie
Brytyjska socjolożka Elizabeth Shove w znanym tekście What Is Energy for? Social Practice and Energy Demand (Do czego służy energia? Praktyka społeczna a zapotrzebowanie na energię), napisanym wspólnie z Gordonem Walkerem, już przed dekadą kwestionowała podejście do energii jako czegoś, co prostu jest. To podejście zakłada, że energia stanowi pewien zasób, na który istnieje obiektywne zapotrzebowanie wymagające zaspokojenia w ten czy inny sposób. Takie myślenie o energii ustanawia ją jako zjawisko niemal spoza społecznego czy kulturowego świata. Shove i Walker zaproponowali więc rozważanie energii jako praktyki społecznej, a zatem czegoś, co poprzedzane jest społecznie i kulturowo kreowanymi potrzebami, zaspakajane rutynowo, nie w oderwaniu od innych ludzi, ale wspólnie z nimi, w reakcji na wyzwania technologiczne oraz środowiskowe. Ta zmiana myślenia jest kluczowa, ponieważ nie tylko dowartościowuje kulturowy wymiar zjawisk związanych z energią, ale także wskazuje, że bez pracy na tym polu w zasadzie trudno o jakąkolwiek zrównoważoną konsumpcję.
Maciej Frąckowiak
Nie chodzi jednak o to, by przywoływać społeczną tradycję myślenia o energii, ale raczej by wskazać na zasadniczy zwrot, który dokonuje się w tym obszarze w ostatnim czasie. Tak więc o energii myśli się w ramach systemów zaopatrzenia, co poza kwestiami technologicznymi pozwala dostrzec we wzajemnych powiązaniach zarówno społeczne potrzeby i dobrostan, jak i ograniczenia planety.
Przypomnijmy także tropy, na jakie zwracaliśmy już uwagę w raporcie z NN6T #144, poświęconym kulturom energetycznym. Na przykład izraelski historyk Yuval Harari mówi o źródłach energii bardziej autorytarnych lub bardziej demokratycznych, wskazując na relacje między sposobem i formą rządów a dominującymi sposobami pozyskiwania i dystrybucji energii. Mogą one sprzyjać centralizacji lub rozpraszaniu władzy ekonomicznej, co w efekcie ma przełożenie na reglamentowanie komfortu życia.
Wrażliwym i krytycznym myśleniem o energii posługuje się, mówiąc o działaniach związanych z architekturą, Grupa Projektowa Centrala, która upowszechnia koncept krajobrazu energetycznego miast. Pojęcie to pomaga dostrzec, że nie jest możliwe myślenie o efektywnym i zrównoważonym systemie gospodarowania energią wyłącznie w skali pojedynczych gospodarstw domowych czy państwa, ale konieczne jest dostrzeżenie sieci zależności łączących budynki w miejskiej sieci. W poszukiwaniu remedium na kryzys energetyczny przydatne okazuje się także mało techniczne pojęcie imaginarium, czyli społecznie konstruowanych ram widzenia i opisywania świata, określających wyobrażenia o tym, jak należy i można się zachowywać. Obrazy i dźwięki kojarzą pewne praktyki z określonymi osobami czy stylami życia, niektóre osoby zachęcają do określonego postępowania, a inne zniechęcają. Z badań, których fragmenty przedstawiamy, wynika na przykład, że kobiety o wiele częściej starają się dogrzewać kocami, warstwami odzieży czy termoforami, gdy tymczasem mężczyźni wolą podpiąć dodatkowy piecyk. Czyż nie można tych różnic tłumaczyć tysiącami obrazów kojarzących koce i kubki z ciepłymi napojami z „kobiecą wrażliwością”, a prąd i sprzęt z „męskim sprawstwem”?
Pewną wadą rozważań takich jak powyższe jest jednak konieczność ich rozpisania na dłuższy czas – zmiana kulturowa nie trwa przecież tyle co jedna zima. Oczywiście, w bieżącym kryzysie zaognionym wojną w Ukrainie można się, jak w pandemii, dopatrywać dobrych stron i okazji, by przyspieszyć wobec tej tragedii działania tak czy owak konieczne z uwagi na wyzwania klimatyczne; działania, których skuteczność wymaga nie tylko nowych technologii, ale także innego myślenia. Zresztą kto wie? Być może rzeczywiście strach przed wysoką kwotą na rachunku, poczucie solidarności z walczącymi Ukrainkami i Ukraińcami, złość mająca swoje źródło w odczuwanej zależności od tych, którzy decydują o naszym cieple i komforcie, przyspieszyły proces, o który by tu chodziło? Pytania się mnożą. Jak zatem udało nam się przetrwać zimę drogiej energii? Jak radzimy sobie z rosnącymi kosztami? Co będzie w kolejnych miesiącach, jaka będzie następna zima? Czy reakcje na rosnące ceny energii uruchomiły praktyki oszczędzania korzystne środowiskowo? Czy na dobre przeprosimy się z węglem, przynajmniej na jakiś czas? Czy i w jakim zakresie jesteśmy w stanie poświęcić swój komfort, by utrzymywać sankcje wobec Rosji? Jak w tej sytuacji wspierać działania na rzecz klimatu?
Dysponujemy już danymi, które przynajmniej częściowo mogą na to ostatnie pytanie odpowiedzieć. Pochodzą one z polskiej części projektu Energy Routines, który premierowo przedstawiany jest na łamach NN6T (więcej o projekcie w sekcji informacje o badaniach). Badania są świeże, w momencie zamykania numeru nie mieliśmy jeszcze dostępu do wszystkich planowanych obliczeń, ale kilka zjawisk można już z nich wydobyć i pokazać na przykład ogólne dane o tym, jak osoby mieszkające w Polsce doświadczały kryzysu, jak na niego reagowały, jakiej energii chcą i na jakie poświęcenia są gotowe, by ten cel zrealizować.
--------------------
Informacja o badaniach
Przedsięwzięcie badawcze Disrupted Routines realizowane jest we współpracy z badaczami i badaczkami z krajów Europy Zachodniej, zgromadzonymi w sekcji Socjologia Konsumpcji Europejskiego Towarzystwa Socjologicznego, gdzie powstał też pomysł wspólnego projektu. Pracom przewodniczy Melanie Jaeger-Erben, profesorka Branderburskiego Uniwersytetu Technicznego w Cottbus (Niemcy).
Narzędzie badawcze: kwestionariusz ankiety internetowej, zostało przygotowane przez międzynarodowy zespół. Badania sondażowe realizowano w Niemczech, Danii, Norwegii, Holandii, Polsce i Szwajcarii. Posłużono się techniką ankiety rozsyłanej przez internet. Z uwagi na specyfikę dystrybucji kwestionariuszy badania nie były reprezentatywne, ale podjęto kroki, które zapewniały podobieństwo struktury próby i badanej populacji. W każdym z krajów liczebność próby wynosiła 1000 osób dobranych kwotowo względem dochodu gospodarstwa domowego (dane ESS) oraz poziomu wykształcenia (dane GUS). Badania realizowała firma Sago, rekrutując uczestników z utrzymywanego tzw. panelu.
Zespoły krajowe umówiły się na realizację badań sondażowych w oparciu o wspólne narzędzie badawcze, uzgodniono także wspólną problematykę i założenia dla badań jakościowych. W każdym kraju badania mają jednak swój szczególny rys. Na przykład w Polsce badania jakościowe realizowane są w Koninie, by lepiej uchwycić polską specyfikę transformacji energetycznej oraz stosunek do równoważenia konsumpcji.
Polski zespół badawczy tworzą pracownicy i pracowniczki Wydziału Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: Mariusz Baranowski, Rafał Drozdowski, Maciej Frąckowiak (inicjator i koordynator badań), Jan Jęcz, Małgorzata Kubacka, Ryszard Necel, Agnieszka Nymś-Górna, Przemysław Pluciński.
Polska część sondażu została zrealizowana dzięki finansowaniu z projektu Inicjatywa doskonałości – uczelnia badawcza na Wydziale Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, z grantów przyznanych Maciejowi Frąckowiakowi i Ryszardowi Neclowi.
ROSNĄCE KOSZTY ENERGiI
Czy w ostatnim roku (od marca 2022) doświadczył/a Pan/Pani wzrostu kosztów energii?
Za zimną wodę → 65%
Za ogrzewanie pomieszczeń → 79%
Za podgrzanie wody → 86%
Za energię elektryczną → 89%
* Odsetek osób odpowiadających „tak” (N = 1000).
Jaka była Pana/Pani reakcja na wzrost kosztów energii?
Staram się jak najbardziej oszczędzać energię → 71%
Staram się oszczędzać na innych wydatkach, aby pokryć rosnące koszty energii → 55%
Zacząłem/am odczuwać wysoki poziom stresu finansowego → 50%
Nie mogę sobie pozwolić na utrzymanie dotychczasowego poziomu komfortu → 39%
Ubiegałem/am się lub będę się ubiegać o wsparcie finansowe (np. dofinansowanie do mieszkania lub energii) → 36%
Pożyczam pieniądze, aby opłacić wyższe koszty → 20%
Myślę o przeprowadzce → 21%
Podwyższone stawki nie stanowią dla mnie problemu → 19%
* Odsetek osób odpowiadających „raczej się zgadzam” oraz „zdecydowanie się zgadzam” (N = 1000).
SPOSOBY NA OSZCZĘDZANIE ENERGII
Czy tej zimy obniżył/a Pan/Pani temperaturę w głównych pomieszczeniach mieszkalnych?
Tak → 64%
22,3°C→ Średnia temperatura przed obniżką
19,4°C → Średnia temperatura po obniżce
Co Pan/Pani zrobił/a, aby zaoszczędzić na kosztach energii lub kosztach w ogóle?
Rzadziej włączam światło w ciągu dnia → 4,0
Używam mniejszej liczby lamp/ elektrycznych źródeł światła → 3,8
Zastępuję niektóre urządzenia elektryczne bardziej energooszczędnymi → 3,7
Rzadziej lub krócej niż dotychczas biorę prysznic → 3,6
Rzadziej się kąpię w wannie niż poprzednio lub całkowicie rezygnuję z kąpieli w wannie → 3,6
Rzadziej korzystam z niektórych urządzeń elektrycznych → 3,6
Wyłączam ogrzewanie w domu na godzinę/dzień częściej niż wcześniej → 3,4
Wyłączam ogrzewanie w poszczególnych pomieszczeniach na godzinę/dzień częściej niż wcześniej → 3,4
Odłączyłem niektóre urządzenia elektryczne od prądu → 3,4
Stosuję inne sposoby, żeby się ogrzać (koc elektryczny, cieplejsza odzież, herbata, itp..) → 3,3
Rzadziej używam suszarki elektrycznej do ubrań → 3,3
Piorę ubrania w niższej temperaturze → 3,3
Założyłem/am słuchawkę prysznicową oszczędzającą wodę → 3,1
Gotuję posiłki, które wymagają zużywania mniej energii → 3,1
Rzadziej piorę ubrania → 3,0
Rzadziej przebywam w domu (a dłużej w pracy, szkole) → 2,8
Chodzę spać wcześniej → 2,8
Spędzam więcej czasu w ogrzewanych pomieszczeniach poza domem → 2,7
Rzadziej gotuję → 2,6
Zwiększyłem/am temperaturę w lodówce → 2,5
* Wartości przedstawiają średnią z odpowiedzi respondentów i respondentek. Wartości mogą się kształtować w zakresie 1–5, gdzie 1 = nigdy, 5 = bardzo często. W instrukcji do pytania proszono, by wyszczególnić tylko te czynności, których nie wykonywano przed wzrostem cen energii.
Czy używa Pan/Pani cyfrowych lub inteligentnych technologii do sterowania czasem poboru energii?
24% → Tak
70% → Nie
06% → Nie wiem
63% → Używam regulatora czasowego w zmywarce do naczyń
72% → Używam regulatora czasowego w mojej pralce
72% → Używam licznika energii elektrycznej, aby wiedzieć dokładniej, ile energii zużywają moje urządzenia
72% → Śledzę zmiany cen energii i dostosowuję do nich swoje zużycie
* Odsetki odnoszą się do grupy osób, które w poprzednim pytaniu deklarowały używanie inteligentnych technologii (N = 236).
GOTOWOŚĆ DO POŚWIĘCEŃ
Sądzę, że zużycie energii może być zmniejszone bez wpływu na jakość mojego życia
09% → Zdecydowanie się nie zgadzam
11% → Raczej się nie zgadzam
36% → Ani się zgadzam, ani nie zgadzam
27% → Raczej się zgadzam
18% → Zdecydowanie się zgadzam
Nawet jeśli w naszym kraju rosną koszty energii, rządzący powinni utrzymywać sankcje wobec Rosji
08% → Zdecydowanie się nie zgadzam
07% → Raczej się nie zgadzam
27% → Ani się zgadzam, ani nie zgadzam
26% → Raczej się zgadzam
32% → Zdecydowanie się zgadzam
* Poniżej znajdują się różne stwierdzenia dotyczące tego, w jaki sposób wpłynął na Pana/Panią kryzys energetyczny. W jakim stopniu zgadza się Pan/Pani z tymi stwierdzeniami?
Jestem gotów/gotowa zrezygnować z komfortu i dobrobytu, jeśli oznacza to, że mogę pomóc Ukrainie
22% → decydowanie się nie zgadzam
17% → Raczej się nie zgadzam
34% → Ani się zgadzam, ani nie zgadzam
18% → Raczej się zgadzam
11% → Zdecydowanie się zgadzam
Jestem gotów/gotowa zrezygnować z komfortu i dobrobytu, jeśli dzięki temu będę mógł/mogła chronić środowisko
13% → Zdecydowanie się nie zgadzam
14% → Raczej się nie zgadzam
39% → Ani się zgadzam, ani nie zgadzam
21% → Raczej się zgadzam
13% → Zdecydowanie się zgadzam
CO „PO” KRYZYSIE?
Czy jeśli ceny energii spadną, nadal będzie Pan/Pani oszczędzać energię?
Tak → 92%
Nie → 08%
Oszczędzanie energii było dla mnie sposobem, by pomóc w zapobieganiu zmianom klimatycznym
10% → Zdecydowanie się nie zgadzam
09% → Raczej się nie zgadzam
29% → Ani się zgadzam, ani nie zgadzam
27% → Raczej się zgadzam
24% → Zdecydowanie się zgadzam
Powinniśmy wykorzystać obecny kryzys jako szansę na zmiany w naszym społeczeństwie
06% → Zdecydowanie się nie zgadzam
07% → Raczej się nie zgadzam
32% → Ani się zgadzam, ani nie zgadzam
29% → Raczej się zgadzam
26% → Zdecydowanie się zgadzam
Czy doświadcza Pan/Pani wsparcia w trakcie obecnego kryzysu? Proszę wskazać, w jakim stopniu zgadza się Pan/Pani z poniższymi stwierdzeniami
64% → Państwo powinno zagwarantować minimalny standard życia dla wszystkich
38% → Szybkie rozwiązanie kryzysu energetycznego jest ważniejsze od ekologii i zrównoważonego rozwoju
50% → Pomimo kryzysu energetycznego państwo powinno kontynuować intensywne działania na rzecz ochrony środowiska
* Odsetek osób biorących udział w badaniu, które raczej lub zdecydowanie zgadzają się ze wspomnianymi stwierdzeniami.
Wszyscy w równym stopniu korzystają z przejścia na bardziej zrównoważone źródła energii w moim kraju
10% → Zdecydowanie się nie zgadzam
18% → Raczej się nie zgadzam
37% → Ani się nie zgadzam, ani zgadzam
27% → Raczej się zgadzam
09% → Zdecydowanie się zgadzam
Wszyscy ponoszą taki sam ciężar kosztów transformacji energetycznej
08% → Zdecydowanie się nie zgadzam
17% → Raczej się nie zgadzam
27% → Ani się nie zgadzam, ani zgadzam
35% → Raczej się zgadzam
13% → Zdecydowanie się zgadzam
* Rozkład odpowiedzi na pytanie szczegółowe. Wprowadzenie do bloku brzmiało: Przechodzimy obecnie transformację energetyczną (inwestycje w mniejszą zależność od paliw kopalnych i większą efektywność energetyczną). W jakim stopniu zgadza się Pan/Pani z poniższymi stwierdzeniami dotyczącymi sprawiedliwego przebiegu transformacji energetycznej?
Publikacja za zgodą Fundacji Bęc Zmiana, tekst ukazał sie w Notesie na 6 tygodni 147.
www.beczmiana.pl/postkomfortocen
Laboratorium badań nad szczęściem. Życie po komfortocenie
Projekt o charakterze artystyczno-badawczym, sieciujący środowisko sztuki, nauki, dizajnu, technologii i przedsiębiorczości.
Tematy: przyszłość ograniczonego komfortu, praca wyobraźni, ekologia miejska, gospodarka przyszłości, poszukiwanie źródeł optymizmu, spekulatywność jako motor rozwoju, zarządzanie kryzysem i sytuacjami niedoboru.
Projekt Goethe-Institut, Fundacji Bęc Zmiana, Zentrum für Kunst und Urbanisik (Berlin), realizowany jest przy wsparciu m.st. Warszawy, Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie
Koproducenci wiedzy:
Akademia Sztuk Pięknych Katowice, BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej, Instytut Kultury Miejskiej w Gdańsku, Stowarzyszenie Media Dizajn (Szczeciński Inkubator Kultury), Galeria Arsenał w Białymstoku